تاسیس: ۱۹۳۳م.

موقعیّت: دوشنبه

جمهوری تاجیکستان در جنوب شرقی آسیای میانه واقع شده است. از غرب و شمال با ازبکستان، از شمال شرقی با قرقیزستان، از شرق با جمهوری خلق چین، و از جنوب با افغانستان همسایه است. جمعیت این کشور (طبق آمار سال ۲۰۰۰) ۶۲۰۰۰۰۰ نفر و مساحت آن ۱۴۳۱۰۰ کیلومتر مربع است. زبان رسمی آن تاجیکی و پایتخت آن شهر دوشنبه است.

جمهوری تاجیکستان دارای گذشته‌ای پرتلاطم است. در قرن ششم ق.م. این منطقه در قلمرو دولت هخامنشی ایران بود و دویست سال بعد به تصرف یونانیان در آمد. تا قبل از ظهور اسلام، این سرزمین فاقد حکومت مستقل بود و همواره در معرض هجوم اقوام دیگر قرار داشت، حتی پس از غلبه سپاه اسلام و پذیرش آن توسط مردم نیز این منطقه از حکومت مستقلی برخوردار نبود. از سال ۱۸۷۰، به‌تدریج نفوذ سیاسی روس‌ها در این منطقه پدیدار شد و سرانجام در ۱۹۰۰ این سرزمین به‌طور کامل تحت سلطه روسیه تزاری قرار گرفت.

پس از انقلاب سوسیالیستی ۱۹۱۷ و سرنگونی حکومت تزاری، تاجیکستان نیز تحت تأثیر تحولات سیاسی ناشی از این انقلاب قرار گرفت. در ۱۹۱۸ بخشی از جمهوری خودمختار ترکستان شوروی شد، در ۱۹۲۴ به‌عنوان جمهوری خودمختار تاجیکستان اعلام موجودیت کرد، و در ۱۹۲۶ به جمهوری سوسیالیستی تاجیکستان تبدیل شد. این جمهوری تا سال ۱۹۹۱ یکی از جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی سابق بود و سرانجام در همین سال به عنوان جمهوری تاجیکستان اعلام استقلال کرد.

اتحاد جماهیر شوروی، با مرزبندی‌های ملی و تلاش در جهت گسترش سوادآموزی و ترویج کتابخوانی، نقش مؤثری در رونق کتابخانه‌ها و توسعه علم کتابداری در این منطقه داشت و طبعآ در تاجیکستان نیز مانند سایر جمهوری‌های شوروی، نخستین قانون کتابداری در سال ۱۹۱۸ و دومین قانون در ۱۹۲۰ به‌تصویب رسید.

تاریخچه کتابخانه

کشورهای تازه استقلال یافته از سال ۱۹۹۰ دست به تجدید ساختار تشکیلاتی خود زدند. از این زمان در نظام کتابداری نیز تحولاتی پدید آمد و تصمیم‌های تازه‌ای در مورد کتابخانه‌ها اتخاذ شد، مبنی بر اینکه کلیه کتابخانه‌هایی که تحت عنوان کتابخانه دولتی قرار دارند کتابخانه ملی محسوب شوند. به این ترتیب، کتابخانه عمومی دولتی فردوسی که از ۱۹۳۳ سابقه فعالیت دارد، در حال حاضر کتابخانه ملی تاجیکستان محسوب می‌شود.

این کتابخانه، که یکی از عمده‌ترین مراکز کتاب تاجیکستان است، در سال ۱۹۳۳ به نام کتابخانه شهر دوشنبه تأسیس شد و در ۱۹۳۵ به کتابخانه فردوسی تغییر نام داد. کتاب‌های اولیهٔ آن را مجموعه‌ای که در کتابخانهٔ شهر دوشنبه وجود داشت تشکیل داد.

مجموعه

با گسترش کتابخانه و افزایش مجموعهٔ آن، این کتابخانه به کتابخانهٔ واسپاری جمهوری تاجیکستان و مرکز تحقیقات و هماهنگ‌کننده کتابخانه‌های این جمهوری تبدیل شد. این کتابخانه حدود ۳ میلیون جلد کتاب دارد و دستنویس‌های زیادی در آن نگهداری می‌شود. مجموعه این کتابخانه تا سال ۱۹۹۹ شامل ۲۹۹۵۰۰۰ جلد کتاب به زبان‌های مختلف بوده است و دارای مرکز تحقیق در علوم کتابداری است. این کتابخانه با کتابخانه‌ها و مؤسسات خارجی و نیز کتابخانه‌های جمهوری‌های شوروی سابق برنامه مبادله کتاب دارد.

روزانه حدود ۱۵۰۰ مراجعه‌کننده دارد. دارای برنامهٔ مبادله با ۷۹ کتابخانهٔ خارجی و ۱۲۰ کتابخانه در کل شوروی سابق است. نسخ خطی شرقی کتابخانه بسیار نفیس است و متعلق است به قرن ۱۲ تا ۲۰. از جمله قدیمی‌ترینِ آنها می‌توان از تاریخ طبری (قرن ۱۳ م) نام برد.

بخش خدمات برای خوانندگان

بخش مذکور در سال ۱۹۳۳ م تأسیس شده و از بخش های عمده سازمانی کتابخانه ملی محسوب می گردد. همه ساله نزدیک ۶۰ هزار نفر از این بخش بازدید می کنند و به آنها ۲۶۰ هزار کتاب ارائه می شود. در تالارهای مطالعه کاتالوگ منظم و الفبایی و کمکی وجود دارد. شبکه الکترونیکی امکانات لازم برای مشخص نمودن محل قرار گرفتن کتاب را فراهم آورده است.

تالار شماره یک برای کارمندان و پژوهشگران، تالار شماره سه با ظرفیت ۲۰۰ نفر برای مطالعه عموم، کتابخانه نمونه با گنجایش ۲۰ نفر برای استفاده عموم می باشد.

بخش نسخه های خطی شرقی و کتب نادر

این بخش همزمان با تشکیل کتابخانه در ماه مه ۱۹۳۳ م تأسیس شده است. مجموعه اصلی این بخش را نسخه های خطی اهدا شده از سوی کتابخانه علمی پژوهشی انستیتو وزارت معارف وقت جمهوری تشکیل می دهند. در حال حاضر بخش مذکور مخزن اصلی دستنوشته های نادر و گنجینه های با ارزش آثار چهره های نامدار فرهنگ و هنر جمهوری محسوب می گردد. در این بخش بیش از ۲۴۰۰ نسخه خطی نادر مردم تاجیکستان و دیگر اقوام شرق خیلی محتاطانه نگهداری می شود. این آثار متعلق به قرن ۱۳ تا ۱۹ میلادی می باشد. افتخار اصلی کتابخانه وجود یادگارهای مقدس مربوط به تاریخ، ادبیات، فلسفه، طب، ریاضی و نجوم می باشد.

یکی از منابع اصلی تامین ذخایر این بخش تبادل کتاب با کشورهای خارجی محسوب می شود. بخش مذکور با با مراکز علمی و پژوهشی و کتابخانه های جمهوری افغانستان، ایران، امارات متحده عربی و غیره تبادل گسترده کتاب را به راه انداخته است.

بخش ادبیات خارجی

در سال ۱۹۵۶ م افتتاح شده است و به عنوان بخش مستقل کتابخانه خدمات کتابخانه ای و کتابشناسی را با زبان های خارجی برای علاقه مندان ارائه می دهد. مجموعه آن ۸۰۷۸۰ نسخه با ۴۲ زبان زنده دنیا می باشد که از این میان ۲۷۳۹۷ نسخه به زبان انگلیسی، ۱۶۱۶۸ نسخه به زبان آلمانی، ۶۴۵۷ نسخه به زبان فرانسوی و ۲۹۴۳۶ نسخه به سایر زبان ها می باشد.

بخش علمی آموزشی

این بخش در سال ۱۹۵۰ م تشکیل شده است. وظیفه همکاری در امر بهتر شدن کیفیت کار کتابخانه ها جهت ارائه خدمات بهینه، انجام فعالیتهای کمکی و آموزشی برای کارمندان کتابخانه های نواحی شهری، روستایی و غیره و ارتقای دانش و مهارت و سطح کاربری آنان از طریق برگزاری سمینارها، کنفرانس ها و تهیه دستورالعمل های آموزشی در طول ۵۰ سال فعالیت خویش برعهده دارد.

بخش علمی پژوهشی

این بخش در سال ۱۹۶۹ م تأسیس شده و مسائل مربوط به فعالیت های علمی تئوری امور کتابخانه، کتابشناسی و تاریخ چاپ کتاب را در تاجیکستان مورد بررسی و ارزیابی قرار می دهد. نتایج تحقیق و پژوهش های شعبه مذکور در شورای علمی کتابخانه مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد. برگزاری کنفرانس های علمی و نشست های هماهنگ سازی همواره در دستور کار بخش مذکور قرار می گیرد. تهیه و نشر مقالات علمی، مجموعه های مقالات پژوهشی و مواد منبع شناسی، راهنماهای کتابشناسی طبق نقشه بخش از دیگر فعالیت های موثر و مفید بخش مذکور است.

بخش مطبوعات و نشریات

این بخش در سال ۱۹۳۵م به عنوان بخش مطبوعات در شعبه حفاظت کتاب کتابخانه ملی تاسیس و در سال ۱۹۷۷ به عنوان بخش مستقل شروع به فعالیت نمود.این بخش بر پایه آرشیو مطبوعات و ادبیات وارده و با هدف حفظ دائمی نسخ موجود در آرشیو (با زبان های تاجیکی و روسی) تشکیل شد.

ذخیره کلی بخش ۴۳۱۹۸۰ نسخه است که از این میان ۳۱۱۸۱۷ مجله، ۱۲۰۱۶۳ نشریه ادواری و ۱۸۹۱۳ روزنامه می باشد. در خزینه بخش، روزنامه های چاپ شده از سال ۱۹۳۰ و مجلات به طبع رسیده از ۱۸۹۸ م نگهداری می شود.

بخش نگهداری امانت

در ژانویه سال ۱۹۷۷ م تأسیس شده و در خزینه آن ادبیات کم استعمال (که کمتر مورد نیاز خوانندگان است) ولی در عین حال دارای ارزش زیاد علمی و ادبی، شامل کتاب، مطبوعات، برگه های مصور و پایان نامه ها نگهداری می شوند. همچنین پایان نامه های تألیف شده در سال های ۸۰-۱۶۶۳ در تاجیکستان و کتاب های گران بهاء و نشریات انقلابی با زبان های تاجیکی، روسی و ازبکی نگهداری می شوند.

بخش فرهنگ و هنر

در سال ۱۹۷۷ بخش مخصوص شعبه نت و موسیقی در کتابخانه ملی تأسیس گردید که در سال ۲۰۰۹ به بخش فرهنگ و هنر تغییر نام داد. افتخار این بخش وجود ذخیره نت های موسیقی که به بیش از ۶۳۲۰۰ واحد چاپی می رسند، می باشد و آثار مولفان و آهنگسازان و آثار آوازخوانی در تمامی انواع موسیقی را در بر می گیرد. این بخش علاوه بر آثار تاجیکی، آثار زیادی را با زبان های روسی، بلاروسی، اوکراینی، ازبکی و آثار بسیاری از اقوام و مردم سابق اتحاد شوروی را در خود جای داده است.

تالار رودکی

تالار رودکی در سال ۱۹۹۵ با ابتکار آقای علی اشرف شبستری، سفیر مختار جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان تأسیس گردید و در حال حاضر ادبیات گسترده ای را در بر می گیرد که تعداد آنها بیشتر از ۱۴۵۰۰ نسخه کتاب در زمینه های گوناگون علم و دانش می باشد که همگی چاپ ایران است.

بخش تکمیلی ادبیات

در سال ۱۹۳۶ تأسیس شده است. از سال ۱۹۳۶ تا ۱۹۴۴ بخش مذکور نسخه حتمی آثار چاپی را از کتابخانه های علمی مرکزی سابق شوروی دریافت می نمود و از سال ۱۹۴۵ تنها نسخه حتمی چاپی جمهوری را دریافت می کند. در حال حاضر ذخیره منابع کتابخانه ملی تاجیکستان ۳،۰۷۸،۲۴۱ نسخه چاپی را تشکیل می دهد که ۲۰۱،۵۸۳ به زبان تاجیکی، ۲،۷۷۹،۹۰۴ نسخه به زبان روسی، ۹۶،۷۵۴ نسخه به سایر زبان های جهانی می باشند.

بخش روابط بین الملل و تشکیل تدابیر فرهنگی

بخش مذکور در اول ژانویه سال ۲۰۰۶ در زمینه بخش کار با عامه و خوانندگان شعبه خدمات کتابخانه تأسیس گردید. وظایف این بخش عبارتند از: تشکیل و رشد و گسترش همکاری های بین المللی در مسائل فعالیت های اساسی کتابخانه ملی، تأمین شرکت و حضور کتابخانه ملی در سازمان های بین المللی رسمی (یونسکو، ایفلا)، همکاری در بررسی و عملی شدن برنامه های بین دولتی علمی و فرهنگی در عرصه اطلاعات، مستندسازی و امور کتابداری، اطلاع رسانی در امر وظایف، اهداف و فعالیت های عملی کتابخانه ملی برای متخصصین و کارشناسان خارجی و نمایندگان جمهوری تاجیکستان، برگزاری بازدیدها از کتابخانه ملی برای مهمانان خارجی و شهروندان کشور، برگزاری نمایشگاه های کتاب، کنفرانس، سمینار و معرفی کتب و غیره.

بخش حفاظت و نگهداری کتاب

بخش مذکور در سال ۱۹۳۳ م تأسیس شده و ذخیره و مخزن اصلی کتابخانه ملی تاجیکستان در طبقه اول و دوم زیرزمین قرار دارد.      ذخیره کلی بخش ۲۵،۰۹۴،۰۵۳ نسخه می باشدکه از آن ۲۰۱،۰۰۰ نسخه به زبان تاجیکی، ۲،۰۳۰،۰۰۰ نسخه به زبان روسی، ۵۰،۱۵۷ نسخه به زبان ازبکی می باشد. در این بخش تمامی آثار چاپی و منتشر شده در تاجیکستان گنجانده شده است. آثار باارزش در آرشیو نگهداری می شود.

بخش بررسی و مطالعه ادبیات و کاتالوگ ها

در سال ۱۹۳۳ تاسیس شده است. در سال ۱۹۳۶ در ابتدا طبق ترتیب کاتالوگ ادبیات عمل می کرد، ولی در سال ۱۹۳۹ کاتالوگ الفبایی جایگزین آن شد. در حال حاضر در این شعبه ۳ بخش عمل می کند: مطالعه ادبیات، کاتالوگها و ارائه مشاوره.

بخش آبونه و اشتراک میان کتابخانه ها

بخش مذکور در سال ۱۹۳۳ م. تأسیس گردید. طبق قرار حکومت تاجیکستان از ۱۷ آوریل سال ۲۰۰۱ م. «تفاهم نامه در مورد تشکیل آبونه و اشتراک و ارائه اسناد میان کشورهای مشترک المنافع» به تصویب رسید. و در چارچوب این تصویب نامه، مرکز ملی سیستم آبونه و اشتراک میان کتابخانه های کشورهای عضو مشترک المنافع تأسیس گردید. این مرکز هدف اصلی تأمین بلامانع در امر معرفی و دریافت اسناد محفوظ در ذخیره کتابخانه ها و نهادهای اطلاعاتی برای همه اعضاء با توجه به زمینه های علمی و فنی و فرهنگی موجود را دنبال می کند. مرکز مذکور ضمن اجرای درخواست خود، سفارش نیز می کند و درخواست هایی را از کشورهای روسیه، اوکراین، لتوانی و ازبکستان توسط پست الکترونیکی انجام می دهد.

بخش اتوموتیزه و فناوری رایانه ای

در سال ۲۰۰۰ م تأسیس گردید و در راستای رشد و توسعه فناوری اطلاعات، جاری نمون روشها و شیوه های اتوماتی و خدمات رایانه ای در فعالیت های کتابداری و کتابشناسی همه شعب کتابخانه را انجام می دهد. نخستین گام ها در عرصه اتوماتیزه کردن فعالیت های کتابداری و کتابشناسی در کتابخانه ملی از سال ۲۰۰۱ آغاز گردیدند. در مرحله اول آموزش کارمندان با روند رایانه ای، تأسیس کاتالوگ الکترونی ادبیات تازه وارد و سیستم جستجو از سر گرفته شد. از سال ۲۰۰۶ م در بخش مذکور تالار مطالعه نشریات الکترونی توسط فناوری جدید اطلاعات ۸ رایانه، ۲ دستگاه اسکنر و ۲ عدد دستگاه پرینتر افتتاح گردید. در این بخش صورت (نسخه) الکترونی ۱۰۰۰۰۰ دانشنامه و پایان نامه های (۲۰۰۵- ۱۹۹۵ م.)، کتب درسی الکترونی روسیه ( ۶۵۰ عدد)، کتب نادر و آثار مکتوب گرانمایه کتابخانه ملی با تعداد ۱۴۳۵۰ عدد و کتب درسی دانشگاههای تاجیکستان موجود می باشند. بخش مذکور با شبکه جهانی اینترنت دسترسی دارد که استفاده آن برای خوانندگان رایگان است. از ۱۸ سپتامبر سال ۲۰۰۸  در کتابخانه، تالار رمزی مطالعه پایان نامه های کتابخانه های دولتی روسیه تشکیل شد. در این بخش برای مشتریان همزمان خدمات کپی و تصویربرداری ارائه می شود.

بخش کتابشناسی ملی

در سال ۱۹۷۱ به عنوان مرکز کشورشناسی و کتابشناسی ملی تأسیس شده است. در این بخش دستگاه اطلاعاتی و کتابشناسی ادبیات مربوط به تاجیکستان شناسی موجود می باشد. همچنین کاتالوگ سیستمی با زبان های تاجیکی و روسی نیز وجود دارد که مواد و مطالب پیرامون فرهنگ و جامعه کشور، آموزش و مطالعه و استفاده ذخایر طبیعی، تاریخ و موضوعات فرهنگی و نیز منابع فراوان مبنی بر رشد فرهنگی کشور را ارائه می دهد.

مرکز تاجیک شناسی

مرکز مذکور در ۱۳ ژولای سال ۲۰۰۷ تأسیس گردید. این مرکز بازدیدکنندگان و مخاطبان را با تاریخ و میراث ملی جمهوری تاجیکستان آشنا می کند. همزمان، به طور دائم سمینار و میزگردهایی در موضوعات تاریخی و فرهنگ گذشته مردم تاجیک برگزار نموده، دیدار با جوانان، همکاری با مراکز فرهنگی و مؤسسات پژوهشی را در دستور کار خود قرار داده است.

تصاویر کتابخانه