پزشک نامدار ایران (اواخر سدۀ چهارم و اوایل سدۀ پنجم قمری) که به او القابی همچون «شیخ الرئیس»، «حجه الحق» و «شرف الملک» دادند. کتاب «قانون» او که برخی مورخان آن را «انجیل پزشکی» نامیده‌اند، چندین قرن در سرزمین‌های اسلامی و اروپای قرون میانه، بر همۀ کتب پزشکی دیگر برتری داشت و تأثیری شگرف بر آن‌ها نهاد و تا امروز طبیبان و پزشکان از این اثر بهره‌ها برده‌اند. بیشتر آثار ابن‌سینا در حوزۀ طب، در قالب نسخه‌های خطی نفیسی در کتابخانۀ وزیری یزد، وابسته به آستان قدس رضوی، نگهداری می‌شود. برای معرفی برخی از نفیس‌ترین نسخه‌های این مجموعه، به سراغ مسئول کتب خطی و چاپ‌سنگی کتابخانه و موزۀ وزیری یزد رفتیم.
منوچهر آرسته سخن خود را این‌گونه آغاز کرد: «کتابخانۀ وزیری یزد، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های ایران، مأمن نسخه‌های خطی بسیاری است که برخی از آن‌ها در سطح جهان بی‌بدیل است. در این میان، بیش از 200 نسخۀ خطی نفیس در حوزۀ پزشکی و طب سنتی در این کتابخانه نگهداری می‌شود که 24 نسخه مربوط به آثار ابن‌سینا و شرح و ترجمۀ آن‌هاست».
«قانون»؛ کتابی برای همۀ قرون، کتابی برای همۀ ملل
او ابتدا به سراغ کتاب «القانون فی الطب» رفت که در بین آثار ابن‌سینا، حکم گل سرسبد را دارد؛ کتابی گران‌سنگ که علاوه بر یک هزار سال سابقۀ تدریس در کشورهای اسلامی، بیش از 550 سال نیز به طور پیوسته به‌عنوان کتاب درسی رسمی در دانشگاه‌های اروپا تدریس شده است و شروح و تعلیقات متعدّد بر آن نوشته شده و به زبان‌های مختلف ترجمه شده است.
آرسته به معرفی قدیمی‌ترین نسخه از این کتاب پرداخت که قدمت آن به سدۀ ششم قمری می‌رسد و توضیح داد: «این نسخه در 138 برگ 23 سطری به خط نسخ بر کاغذ دولت‌آبادی در قطع وزیری با عناوین و نشانه‌ها به شنگرف کتابت شده است و اهدایی ورثۀ مرحوم دکتر میرزا غلامحسین حافظ الصحّی است. دو نسخۀ نفیس دیگر از این اثر، به قدمت سدۀ هفتم قمری هردو بر کاغذ سمرقندی با عناوین و نشانه‌ها به شنگرف کتابت شده و صفحات آن، دارای جدول‌کشی به سرخی و لاجوردی است».
بر کتاب قانون، شرح و حواشی و تعلیقات بسیار نوشته شده است که از مهم‌ترین آن‌ها، شرح قطب‌الدّین شیرازی و ابن‌نفیس است. در این باب از آرسته پرسیدم. او در پاسخ، نسخه‌ای از کتاب «شرح القانون» یا «التحفه السعدیه» قطب‌الدین شیرازی را معرفی کرد که در سال 1014 قمری به قلم «زین‌العابدین‌بن شاه محمّد استرآبادی» کتابت شده و عناوین و نشان‌های آن به شنگرف و جدول دور سطور به لاجورد و زر و مشکی است.
با مکثی در کلام، صحبتش را ادامه داد و گفت: «اعلاء‌الدّین علی‌بن ابی الحزم قرشی» معروف به ابن‌نفیس هم قانون ابن‌سینا را گزینش کرده و بر آن نام «الموجز» یا «موجز القانون» نهاده است و سدید‌الدّین کازرونی، موجز را گزارش کرده و «المغنی فی شرح...» نامیده است که نسخۀ کتابخانه از این کتاب، در قرن نهم قمری در 288 برگ 25 سطری بر کاغذ سمرقندی در قطع وزیری کتابت شده است. ابن‌نفیس هم بر موجز القانون شرح نوشته است؛ با عنوان «شرح موجز القانون» یا «شرح نفیسی» که یکی از نسخه‌های کتابخانه از این کتاب، در 1102 قمری به قلم «محمدصالح‌بن ملاعبدالرشید» کتابت و به «شاهرخ بهادرخان» اهدا شده و وقفی دکتر جواد فیلسوفی است».
«دفع المضار الکلّیّه عن الابدان الانسانیّه» که «تدارک الخطاء الواقع فی تدبیر الطبّی» هم نامیده می‌شود، اثر دیگری از ابن‌سیناست که به درخواست احمدبن محمد سهیلی، وزیر علی‌بن مأمون خوارزمشاهی، بین سال‌های 392-403 قمری در هفت مقاله در باب شیوۀ حفظ صحّت و دفع ضررها و زیان‌های اشیا و اموری که بیشتر مردم روزانه با آن سروکار دارند نگاشته شده است. وقتی موجودی این اثر را در کتابخانۀ وزیری جویا شدم، آرسته به نسخۀ نفیسی در قطع جیبی اشاره کرد که در 27 برگ 17 سطری به خط نستعلیق بر کاغذ اصفهانی کتابت شده، ممهمور به مهر «لااله‌الا‌الله الملک الحق المبین عبده عبدالوّهاب» و دارای حواشی توضیحی و تصحیحی است.
«حلّ الموجز» یا «حلّ موجز القانون» اثر جمال‌الدّین محمّد‌بن محمد آقسرایی، کتاب دیگری است که قانون ابن سینا بهانۀ خلق آن شده است. به گفتۀ آرسته، نسخۀ کتابخانۀ وزیری از این کتاب، در سال 1091 قمری به خط نسخ بر کاغذ اصفهانی کتابت شده است.
گوهرهایی ناب که در قفسه‌ها خاک می‌خورند
«الادویه القلبیه» همان طور که از نامش پیداست، دربارۀ قلب آدمی نگاشته شده است؛ دربارۀ وظایف و بیماری‌های قلب انسان، تأثیر هیجان‌های عاطفی (شادی، اندوه، تنهایی، ترس، خشم‌و نفرت) بر فعّالیّت‌قلب، وظیفۀ طبیب در درمان آن و مسائلی از این دست که آن را ابن‌سینا حدود 405 قمری در همدان تألیف کرد. به گفتۀ مسئول کتب خطی کتابخانۀ وزیری، نسخۀ موجود از این اثر به خطّ نستعلیق تحریری در قطع جیبی کتابت شده و دارای حواشی تصحیحی است.
«ارجوزه فی الطب» هم از آثار ابن‌سیناست که به آموزش یک دورۀ کامل طب در قالب شعر پرداخته است و سهولت در مضمون، وزن خفیف و حفظ آسان، ویژگی مهم آن است. آرسته نسخۀ کتابخانه از این کتاب را این‌گونه معرفی کرد: «در 1382 قمری به قلم «محمدعلی‌بن محمد» در قطع رقعی به خط نسخ بر کاغذ ایرانی کتابت شده است و تاکنون در کلکته، لکهنو، ترجمۀ لاتین آن در ونیز ایتالیا، شهر بال سوئیس و فرانسه به چاپ رسیده است».
سخن که به اینجا رسید، آرسته از برنامۀ سه‌شنبۀ فرهنگی این کتابخانه که چندی قبل با موضوع معرفی نسخه‌های نفیس خطی کتابخانۀ وزیری در موضوع طب و پزشکی در محل این کتابخانه برگزار شد یاد کرد و گفت: «اساتید و دانشجویان پزشکی حاضر در این نشست فرهنگی، پس از معرفی این نسخه‌های نفیس، ابراز تمایل کردند که در راستای حفاظت نسخه‌ها و بهره‌مندی بیشتر علاقه‌مندان از این آثار فاخر علمی، نسخه‌ها را تصحیح و بازنویسی کنند و بنا شد در این راستا، کارگاه‌های آموزشی لازم همچون کارگاه تصحیح نسخه برای علاقه‌مندان برگزار کنیم که متأسفانه با فراگیرشدن بیماری کرونا این کار میسّر نشد».
او سخنش را این‌گونه به پایان برد: «کاش هرچه زودتر این حرکت ارزشمند علمی و فرهنگی به همت آستان قدس رضوی و همکاری دانشگاه علوم پزشکی به‌صورت حضوری یا مجازی به ثمر برسد و غبار غفلت از چهرۀ این آثار فاخر علمی زدوده شود!».
