میرزا محمد فرخی فرزند ابراهیم متولد 1302 ه.ق. از اهالی محله گازرگاه ، کوچه آروک (خیابان امام ، روبروی شاهزاده فاضل) بود.
وی پس از فراگرفتن فارسی و مقدمات زبان عربی در مدرسه قدیم یزد به کارگری مشغول شد و مدتی در مغازه چیت سازی در بازارچه پنجه علی مشغول به کار بود .
او در سن 11سالگی درمغازه ای روبروی خانه ملک التجار کار می کرد و شاهد رفت و آمد بزرگان شهر ، روسای ادارات دولتی ، فرماندار ، رئیس شهربانی و ...به خانه ملک التجار و تعظیم و احترام مغازه داران به ایشان بود.
فرخی بابت این تعظیم و احترام به مغازه داران اعتراض می کرد.
میرزا محمد هنوز ریش و سبیلش در نیامده بود که حرفهای گنده گنده می زد و همین امر موجب پیگیری از سوی مامورین و اخراج وی از مغازه شد.
پس از آن در مغازه نانوایی مشغول به کار شد . از آنجایی که در آن زمان نان را در سبد گذاشته بر روی سر می گرفتند و به در خانه ها می بردند او نیز سبد برسر با خواندن شعر بر در خانه ها می کوبید .
مشتریان از اشعارش خوششان می آمد و از او می خواستند شعر را نوشته به آنها بدهد.
هراز گاهی علیه حکومت شعر می گفت و آن را به دست مردم می داد و به همین علت گاه و بیگاه به زندان می افتاد.
عاقبت فرخی به دستور ظعم الدوله دستگیر و روانه زندان شد اما باز هم در زندان شروع به سرودن اشعار داغ تری نمود.
ظعم الدوله که سخت کینه او را به دل گرفته بود دستور داد در حضور دیگر زندانیان دست و پای او را گرفته و لب و دهان او را بدوزند .
این خبر به تهران و به مجلس شورا می رسد و در آنجا وزیر کشور را استیضاح می کنند و او انکار می کند در حالیکه هنوز فرخی در زندان به سر می برده است.
فرخی با لب دوخته در زندان با زغال بر روی دیوار می نویسد:
شرح این قصه شنو از دولب دوخته ام
تا بسوزد دلت از بهر دل سوخته ام
ظعم الدوله چو قانون شکنی پیشه نمود
از همان پیشه خود ریشه خود تیشه نمود
فرخی در اوایل جنبش مشروطه به جرگه آزادی خواهان می پیوندد.غزل های او که غالبا انقلابی بود در روزنامه ها منتشر می شود و به دست اهالی شعر و هنر می افتد. او به تهران دعوت می شود و در آنجا طرفداران بسیاری پیدا می کند.
غزل سروده شده علیه سردار سپه :
کیست در شهر که از دست غمت داد نداشت
هیچ کس همچو تو بیدادگری یاد نداشت
گوش فریاد شنو نیست خدایا در شهر
ورنه از دست تو کس نیست که فریاد نداشت
کی توانست بدین پایه دهد داد سخن
فرخی گر به غزل طبع خداداد نداشت
فرخی در سن 22سالگی با نوشتن اشعار و مقالات مورد توجه آزادی خواهان قرار می گیرد و به شهرت می رسد .
در دوره نخست وزیری وثوق الدوله با قرارداد 1919 مخالفت کرده و مدتی به زندان می افتد .
و همین طور در زمان کودتای رضاخان در سال 1299 نیز مدتی را در زندان به سر می برد.
فرخی بیشتر عمر خود را در زندان به سر می برده و اشعار ش را به دوستانش می سپرده تا نگهداری نمایند.
فرخی در سال 1300 با مشکلات فراوان امتیاز روزنامه طوفان را می گیردو در آن مقالات و شعرهای خود را منتشر می کند .این روزنامه از مهم ترین و پرفروش ترین روزنامه های آن زمان ایران بود و چون حکومت از فروش آن جلوگیری می کرد فرخی خود آن را در خیابان های تهران با صدای بلند به مردم عرضه می نمود.
روزنامه طوفان در طول مدت انتشار 15 بار متوقف می شود و پس از چندی با استفاده از امتیاز روزنامه های دیگر منتشر می گردد.
فرخی در سال 1307به نمایندگی مردم یزد انتخاب می شود و در مجلس جزء اقلیت قرار می گیرد و اغلب با طرفداران حکومت در حال مشاجره و منازعه بوده است.
فرخی از ایران می رود وی در آلمان مقالات و اشعار انقلابی خود را منتشر می کند تا آنجا که دولت آن کشور او را مجبور به ترک برلین می کند . در این هنگام حکومت ایران او را می بخشد و فرخی به ایران باز می گردد.
او به نشر دوره دوم طوفان می پردازد و این بار هم با توقیف روبرو می شود . آخرین روزنامه طوفان در بهمن ماه 1307 منتشر می شود.
فرخی حدود بیست هزار بیت شعر داشته که به طور پراکنده بوده است. مقداری از آن جمع آوری گشته و دیوان او به چاپ رسیده است.
زندگی 54 ساله فرخی در عهد پنج پادشاه از ناصرالدین شاه تا رضاشاه سپری شد و بالاخره درزمان رضاشاه به دست پزشک احمدی ناجوانمرد با تزریق آمپول هوا در رگ او جان به جان آفرین تسلیم کرد.
پس از فوتش چون وحشت داشتند که روزی آرامگاهش میعادگاه عاشقان حق و حقیقت گردد بنا به حدسی که زده می شود جنازه اش را در گورستان مسگرآباد به خاک می سپارند. حدود 60 سال پیش این گورستان ویران شده و به یک کوی فقیرنشین در جنوب تهران مبدل گردیده است.
لاله می روید ز خاک فرخی با داغ سرخ
خورده از بس خون دل در انقلاب زندگی
هرجا لاله ای سر از خاک برآورده است شاید مزار او باشد.
(یزد از دیروز تا امروز : یادها و خاطره ها . صادق بهجت . یزد: انتشارات سیدعلی زاده ، 1395. ص . 212- 217).
نگارش: مریم تجملیان (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).