در برخی منابع مربوط به دوره صفوی، از محلات ۱۷ گانه ی شهر یاد می شود ولی تقسیم شهر براساس اهمیت سنتی این عدد صورت گرفته و در منابع دیگر نام ۶۰ محله به چشم می خورد که برخی از آنها آبادیهای بیرون شهر بودند که پس از گسترده شدن شهر، با آن ادغام شدند و امروز جزو محلات قدیمی و ریشه دار شهر محسوب می شوند. به عنوان مثال بر نوشته ی کتب تاریخی، محله ی شیخداد در سده ی هفتم و حتی تا نهم هجری به محله ی سراب نو مشهور بود و بعدها در عصر صفوی به واسطه ی وجود آرامگاه شیخ تقی الدین دادا محمد یزدی، عارف نامی سده هفتم، به محله شیخداد شهره گشت.
امروزه محله فهادان یا جنگل، قدیمی ترین محله ی شهر به حساب می آید که به عنوان هسته ی اولیه ی شهر در دوران ساسانی معرفی شده است. با توجه به کارکرد اجتماعی قوی محلات، گاهی اوقات محله ها به نام رهبران و بزرگان با نفوذی که در آن اقامت داشتند نامیده می شدند. این محله نام کنونی خود را از اسم شیخ احمد فهادان از عرفای مهاجر و مورد احترام مردم یزد، گرفته است. در قرن هشتم هجری محلات نزدیک خیابان قیام فعلی در خارج از شهر بوده اند چنان که در کتب تاریخی از محله ی سرریگ و مسجد ریگ به عنوان محله و مسجد جامع خارج از یزد یاد شده است.
محله چهار منار نیز از محلات معروف خارج از حصار و محل باغ های دور شهر بود. این محله در ابتدا، کوی بهروک نام داشت. وجه تسمیه جدید آن به مناسبت وجود چهار منار دو مدرسه ی مقابل هم بوده است که به دستور سید شمس الدین در سال ۷۲۸ ه ق در سرِ کوچه ی بهروک ساخته شد و موجب آبادی این محله گردید.
همچنین در مکان کنونی میدان امیر چقماق، محله ی دهوک قرار داشت که به دو قسمت دهوک بالا و دهوک پایین تقسیم می شد که امیر چقماق شامی با ایجاد مسجد و دیگر تاسیسات مهم شهری در این محله موجب آبادی و رونق بیستر آن را فراهم نمودو بدین ترتیب محله ی مذکور به نام او خوانده شد.
یکی دیگر از محلات قدیمی، محله ی خلف خانعلی است که در وقف نامه ای، جزو محلات خارج اندرونی و داخل حصار بیرونی ذکر شده است.
به غیر از محلات بیرونی شهر ، تعدادی از روستاها و آبادی هایی که در حاشیه ی شهر وجود داشتند توانستند در جرگه ی محلات شهر در آیند. که قدمت برخی از این آبادی ها به حدود هزار سال می رسد. مثلا محله ی یعقوبی فعلی یکی از آبادی های مستقل اطراف شهر محسوب می شد که در زمان علاء الدوله و به وسیله ی ابویعقوب یکی از سرهنگ های او ایجاد شد.
مریم آباد یا مریاباد هم یکی از آبادی های حومه ی شهر بود که با گسترش شهر جزو محلات آن شد.این آبادی قدیمی در سال ۶۱۰ ه ق به وسیله ی مریم ترکان خاتون بنیاد نهاده شد. وی مادر سلطان قطب الدین از سلسله اتابکان یزد بود و ساکنان این محله اکثرا زرتشتی هستند.
همچنین محله ی نعیم آباد یا آبشاهی که اکنون در میان شهر قرارگرفته است آبادی سرسبزی بود که در سال ۷۸۰ ه ق به وسیله نصرت الدین شاه یحیی ایجاد شد. در قرن هشتم ، اهرستان از مراکز بزرگ تولید انواع میوه و از مکان های تفریحی امرا و بزرگان یزد محسوب می شد. به نظر می رسد وجه تسمیه ی این آبادی به علت وجود درختان انبوه آهر( زبان گنجشک) در آن باشد.
باغ گندم و پشت باغ نیز در روزگاران قدیم از باغهای اطراف شهر به حساب می آمدند. تا نیم قرن پیش مهدی آباد یا غول آباد، نجف آباد، مریم آباد، امیرآباد، کثنویه، قاسم آباد، خرمشاه، اهرستان، اکبرآباد، و کوچه بیوک از جمله آبادی های اطراف شهر بودند که تولیدات دامی و کشاورزی آنان برخی از نیازهای مردم این شهر را تامین می کرد.
در مراحل اولیه ی توسعه ی شتابان شهر، کارخانه جنوب و پارک هفت تیر کنونی بر روی قسمت هایی از مهدی آباد ساخته شد. همچنین محله ی اکبرآباد که امروزه در منطقه ی مرکزی شهر واقع شده است تا چهار دهه قبل در برگیرنده ی گندم زارهای وسیعی بود که دیگر هیچ اثری از زمین های مزروعی گذشته مشاهده نمی شود.
( یک قرن دگرگونی، مهدی دهقان منشادی. یزد : نیکو روش ، ۱۳۸۸. ص ۱۲۸-۱۳۵).
رباب دشتی ( کتابدار کتابخانه وزیری یزد).
