بادگیر یکی از اجزای مساکن سنتی یزد بود که با عمل تهویه ی طبیعی، نقش بسیار مهمی را در فراهم نمودن محیط مناسب در فصل تابستان ایفا می کرد. معمار کویری ، باد سوزان کویر را رام خود کرده بود و چنان در دهلیز تنگ بادگیر محصورش می کرد که راهی جز خنک شدن و به پائین سرازیر شدن نداشت. کار بادگیر به قدری اساسی و از روی حساب بود که به جرات می توان ادعا کرد علم و فن امروز با همه ی پیشرفت و توسعه ای که دارد نتوانسته وسیله ای بهتر جایگزین آن سازد.
از نظر اجتماعی وجود بادگیر در هر خانه معرف تعیین و تشخص افراد آن خانه بود. بزرگی و کوچکی بادگیر با موقعیت اقتصادی صاحب خانه ارتباط داشت به نحوی که خانه های فقیرنشین بادگیر نداشتند.
بادگیر شبیه دودکشی با ارتفاع ۸تا۱۵ متر است که فضای پشت بام و فضاهای درونی ساختمان را به هم مربوط می ساخت. جهت وزش بادهای مطلوب ، تعیین کننده ی شکل و جهت بادگیرها بود.
بادگیرهای یزد بادهای به اصطلاح اصفهانی را که از جانب شمال و شمال غربی می وزید از طریق کاناهایی به درون تالار، زیرزمین، حوض خانه و به طور کلی فضای تابستان نشین خانه هدایت می کردند. بعضی از بادگیرها فقط از طریق جابجایی هوا ، باعث خنکی داخل بنا می شدند و بعضی دیگر از طریق تبخیر این عمل را انجام می دادند. سیستم برودتی بادگیر باغ دولت آباد از طریق روش دوم است. بدین صورت که جریان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روی یک حوض سنگی کوچک فواره رد می شود و سپس از آنجا به سایر اتاق ها هدایت می گردد. اتاق زیر بادگیر که حوض و فواره در آن قرار دارد بصورت هشت ضلعی است و درهای متعددی در آن وجود دارد. در هر زمان که نیاز به خنک نمودن اتاق خاص بود، در بین آن اتاق و اتاق هشتی زیر بادگیر را باز می نمودند. به طور کلی کارایی مناسب بادگیر موجب گردیده این تکنیک در قرن نوزدهم به وسیله ی ایرانی ها به کشورهای عرب حاشیه ی خلیج فارس منتقل شود. هم اکنون برخی کشورها با الگو برداری از این عنصر ایرانی، تهویه ی ساختمان ها را به روش طبیعی انجام می دهند. از جمله کشور مصر در داخل بادگیرها از یک فواره ، یک پمپ کوچک ، چند ورق حلبی سوراخدارو یک تشت آب استفاده کرده است. در مواقعی که جریان باد گرم و خشک باشد و یا هنگامی که دارای مقداری گرد و غبار است پمپ آب را روشن می کنند و آب فواره برروی ورق های حلبی و نهایتا به داخل تشت آب می ریزد و سپس مجددا این آب از طریق پمپ به فواره منتقل می شود و بدین ترتیب نه تنها جریان هوا خنک و مرطوب می گردد بلکه از گرد و غبار آن کاسته می شود. امروزه در خانه های جدید ، مخصوصا در منطقه ی صفائیه، بادگیرهایی ساحته می شود که تنها جنبه ی تزئینی و نمادین دارند. برای حفظ این یادگار با ارزش در سیمای شهر باید جنبه عملکردی آن را تقویت نمود. نکته مهم دیگر
در مورد خانه های سنتی ورودی خانه ها است ارتباط از درب ورودی به حیاط منزل هیچ گاه به طور مستقیم صورت نمی گرفت بلکه در پس در ورودی، فضای هشتی قرار داشت مهمترین کاردکرد هشتی؛ تقسیم مسیر ورودی به دو یا چند جهت و حفظ قسمتی از حریم خانه بود. پس از هشتی، دالان ها یا راهرویی وجود داشت که به حیاط منتهی می شد. بنابراین هر گونه نگاه مستقیم به داخل خانه حتی در زمان باز بودن در ورودی ، ناممکن بود.
( یک قرن دگرگونی: دگرگونی های کالبدی شهر یزد از سنت تا مدرنیته .جلد اول. مهدی دهقان منشادی. یزد : نیکو روش، ۱۳۸۸. ص ۲۷۰ -۲۷۴).
نگارش: رباب دشتی (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).
