مازاری در فرهنگ ها در مفهوم کلی عطاری آمده است؛ اما در یزد صرفا به پیشه ای گفته می شده که کار ساختن و پرداختن حنا و نیز تهیه رنگ (وسمه)، روناس و مواد دیگری را برعهده داشته است که پس از چندین بار سایش و ترکیب محصول تولید می شده است. از آن جا که در یزد تولید عمده مازاری ها حنا بوده است، مازاری ها به تدریج نام حناسایی را به خود گرفته اند.در گذشته برگ حنا را از نرماشیر، بم، جیرفت، بلوچستان، کرمان و دیگر مناطق و بنادر نزدیک به جنوب به شهر یزد حمل می کردند. یکی از دلایل رشد و ادامه این پیشه در یزد وجود خشکی هوا بوده است. این گیاه از دیرباز تاکنون در درمان برخی بیماری های پوستی و به عنوان بهترین وسیله رنگ کننده چوب و منسوجات و در وسایل آرایشی استعمال داشته است.وسمه هم که به" حنای سیاه "معروف بوده از قدیم الایام در میان مردم شهر یزد به "رنگ" معروف بوده است و رنگی سبز و مایل به آبی ایجاد می کرده است.روناس معروف به گرد خورشید یا طلای سرخ که در اردکان یزد به وفور می روید در مازاری ها به گرد تبدیل می شده و مصارف زیادی از جمله رنگ دهی داشته و به رنگ های قرمز، ارغوانی، قرمز روناسی، ارغوانی روناسی و قهوه ای روناسی بوده است. در کارگاه های مازاری شهر یزد که به " سنگ مازاری " معروفند.از لحاظ کیفیت تولید حنا درمرتبه اول قرار می گیرد. تولید رنگ یا وسمه در مرتبه دوم اهمیت است و تولید روناس در در جه سوم قرار گرفته است.
با مطالعه دقیق بر روی این پیشه در یزد چنین برمی آید که نخستین بنیانگذاران آن که تا نزدیک به یکصد سال قبل همچنان به کار خود ادامه می داده اند، اقوام کلیمی ساکن در یزد بوده اند واحتمال می رود که نیاز مبرم روستاییان دامدار و کشاورزان و نیروهای کارگر و متوسط شهری به استفاده از خواص حنا و سودآور بودن این پیشه در مصارف داخلی و صادراتی یکی از دلایل اساسی تسلط کلیمی ها بر کار مازاری بوده باشد که با رونق گرفتن آن و سود آورشدن حرفه، مسلمانان نیز به تدریج به این کار روی آورده اند. مازاران تا مدت ها همچنان با شیوه کاملا سنتی و با کمک گرفتن از نیروی حیوانی به تولید گرد حنا و روناس و غیره می پرداختند و چون شرایط اقلیمی حاشیه کویر امکان بهره گیری از انرژی شتر را به عنوان مهم ترین حیوان مقاوم این منطقه جغرافیایی فراهم می کرد، اغلب از نیروی شتر برای این کار استفاده می گردید. مدت ها کلیه کارگاه های مازاری داخل شهر یزد و در شهرستانهای اردکان و میبد با استفاده از نیروی شتربه کار خود ادامه می دادند.
از تاریخچه حنا و حناسایی دریزد ابتدا در(دوره پهلوی اول) حناسایی در یزد در محدوه امیرچقماق بوده است؛ ولی از آنجا که مخل آسایش مردم به شمار می آمده ، به شش کیلومتری شهر (کوچه مازاری های فعلی) انتقال داده شده است. در حدود 25 سال پیش در بحبوحه نخستین اقدام های بهداشت شهری وجود شتر به علت تعفن شدید و غذای آنها که پنبه و کاه بود و می بایست آب کرده و به شتر می دادند، همین امر باعث می شد بوی بسیار بدی در هوا پراکنده شود که با سلامت فضای شهری مغایربود؛ بنابراین کارگاه های مازاری به خارج از محدوه های شهری منتقل شدند و در جریان این انتقال برخی از صاحبان کارگاه ها برای همیشه به بستن کارگاه خود ناچار شدند و تقریبا 20 سال پیش با جایگزینی نیروی برق به جای نیروی شتر و رفع مشکلات ناشی از وجود این حیوان در کارگاه ها، تغییرات اساسی در کارگاه های مازاری رخ داد. هم اکنون تعداد کثیری از این کارگاه ها در کوی مازاری ها در خیابان آیت الله کاشانی با نیروی برق کار خود را همچنان ادامه می دهند.
( فرهنگ مشاغل استان یزد" پیشه های سنتی،هنرها و صنایع دستی" ، صدقه رمضانخانی. یزد: اندشمندان یزد، 1393. ص 333-334).
نگارش: رباب دشتی (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).