استان و شهر کویری یزد به دلیل اقلیم ویژه آن دارای صدها آب انبار بوده که بنا به نوشته ایرج افشار، درشهریزد حدود 75 آب انبارکتابه دار و بی کتابه وجود داشته است. بی مناسبت نیست که اگر شهر یزد را نه تنها شهر بادگیرها که شهر آب انبارها هم بنامیم. قدیمی ترین سندی که نشان از وجود بناهایی همسان آب انبارهای کنونی می دهد، کتاب مسالک و ممالک است که در بحث راه های یزد به خراسان، نام چند حوض باران را می برد و می نویسد: " از یزد تا آبخیزه یک مرحله ودراین منزل چشمه هست و حوض آب باران هست و ازآبخیزه تا خزانه یک مرحله بیابان است. لیکن در خزانه، مردی دویست باشد و چهارپا و کشاورزی دارند و از خزانه تا تل سیاه سپید یک مرحله بیابان باشد و درین منزل نبودند و حوض آب باران دارد."
در جامع الخیرات، تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد به دفعات از چاه خانه، چاه سرد، چاه آب سرد، مصنعه، حوض خانه و حوض یاد شده و در کهن ترین کتاب یزد، یعنی جامع الخیرات، اشاره ای به وقف کوزه بر حوض شده است وچنانکه از تاریخ یزد برمی آید، در دوره تیموری به ساختن چاه آب سرد توجه بیشتری می شده است. در کهن ترین تاریخ یزد، تالیف جعفری، ذیل قنات های یزد می نویسد: " مدار یزد بر این آب ها نهاده و چندین مصنعه و پایاب دارد." و در ادامه می نویسد: " آب دهوک مشهور به خیرآباد که از طرف مهریجرد می آید، مصنعه ای که بر در مسجد جامع و خانقاه هست، مملومی شود و مسلمانان از آن آب ، نفع و خیر تمام می یابند."
پس ازآن، ذیل آب تفت و نصیری که تقریبا تمام محلات یزد ازآن بهره می برند، می نویسد: " بهترین آب یزد است؛ قریب دویست مصنعه از این آب پر می شود و مردم ازآن منفعت می یابند و منافع این آب از شیرکوه و فراشاه است "
در سده نهم در شهر یزد، حدود 350 مصنعه وجود داشته است که نمی توان تمامی آنها را آب انبار به شکل کنونی آن دانست شاید به تعبیر جامع مفیدی، برخی از آنها جایی بوده است که آب درآن می ریخته اند و سقایان از آن آب بر می داشتند.
(یزد؛ یادگار تاریخ (جلد دوم)/ حسین مسرّت. تهران: یزدا، 1398).
نگارش: رباب دشتی( کتابدارکتابخانه وزیری یزد).