حیاط خانه های سنتی نیز از جنبه های مختلف قابلیت توجه دارد. حیاط در این خانه ها تنها یک عنصر ساده نیست؛ بلکه همه عناصر خانه با یک چشم انداز زیبا ارتباط می یابد تا فضایی قابل زیست و مفرح را برای ساکنین خانه به ویژه در فصل تابستان فراهم سازد. در واقع تصویر حیاط چنین خانه هایی با طاق نماها، سایه روشن های شکل گرفته بر دیوار، سایه های بلند بر آجر فرش حیاط، حوض بزرگ سنگی و خنکای بادگیر و بوی نم آجر فرش ها و سرسبزی درختان انار، انگور، انجیر، مرکبات، مورد و سرو و بوته هایی چون اطلسی، میخک و شاه پسند و در تریشه ها گل های سرخ، گل زرد و مشگیجه، همراه با زیرزمین خنک، نسیم بادگیر و سکوهایی که رویاهای خواب شیرین بعد از ظهرهای تابستان کویر را تحقق می بخشد، همه و همه زنجیروار در گذر از یک تصویر، پویشی چندین ساله در زمان و مکان را موجب می شود؛ به عبارتی حیاط علاوه بر آنکه یک عنصر مهم در نظم بخشیدن به فضاهای گوناگون در فصول مختلف است، در اغلب موارد در اوقات مناسب نقش استراحتگاه دوم را می یابد که خانواده در یک فضای بزرگ و دل گشا گرد هم می آیند، کودکان دور تا دور آن به بازی و نشاط می پردازند، مراسم عروسی، مذهبی و اعیاد در آن برگزار می شود و از این منظر حیاط در این خانه ها فضایی بسیار مفید تلقی می شود.
معماری سنتی در این خانه ها حتی می کوشد همه عناصر طبیعی و گاه مقدس از طرح های گوناگون چلیپا و گردونه مهر تا شاخه های تاک و سرو و نیز چهار عنصر خاک، باد، آب و نور را که در فرهنگ ایرانی نشانه هایی از خداوندگار توانا و پدیده های سودرسان اویند بر کالبد بنا هنرمندانه بیافرید تا ساکنین خانه در هر منظره ای جلوه ای از پروردگار خویش بیابند. در مکتب چنین معماری ای حریم خانواده از احترام بالایی برخوردار است؛ به عبارتی می توان گفت: «خانه ها، چه غنی و چه فقیر باحجابند و قلمرو خصوصی خانه ها از تجاوزات سمعی و بصری به دور است. هشتی و کریاس، دالان و دیوارهای بلند، نحوه آرایش و سازماندهی فضاهای گوناگون دور حیاط به گونه ایست که مفهوم حجاب را به کامل ترین وجه نشان می دهد، به نحوی که ساکنان خانه به دور از چشم اغیار در آرامش، آسایش، امنیت و ایمنی زندگی می کنند»؛ در ساخت این خانه ها علاوه بر مسائل جغرافیایی، اعتقادات سازندگان و ساکنان خانه در نحوه آرایش فضاها موثر است. بر این اساس نقش درون گرایی خانه بیشتر بارز می شود و با استفاده از شیوه های هوشمندانه به جدایی فضاهای اندرونی (خصوصی) و بیرونی (غیر خصوصی) توجه می شود. این طرح را تنها در خانه های چند حیاطه نمی توان دید؛ بلکه در خانه های دارای یک حیاط نیز این سبک اعمال می گردد.
اتصال به حیاط تنها از طریق آستانه ورودی امکان پذیر است؛ هیچ گاه این ارتباط مستقیم نیست؛ بلکه بعد از ورودی، فضای هشتی جای دارد که با پشت سر گذاشتن کریاس و پیمودن دالان های تو در تو و طی کردن حیاط بیرونی، رسیدن به حیاط اندرونی و خصوصی میسر می گردد؛ به بیانی دیگر دیوارهای بسیار بلند و ضخیم گرداگرد خانه و پشت بام که بلند تر از قامت آدمی است، دالان های پیچ در پیچ طولانی، عدم وجود پنجره و روزنه به بیرون از خانه، اتاق های متصل بهم و مصون از دید بیگانه، اتاق های گوشته و محجوب چون طنبی و گوشواره در کنار ساختمان، شبکه های چوبی اُرُسی با گره بندی های کوچک هندسی و شیشه های الوان با رنگ های تند، قرار گرفتن مطبخ، انبار، دست شویی و حوض خانه در پشت اتاق های رو به حیاط و نیز فرورفتگی خانه به منظور دور ساختن خانه از چشم اغیار، همگی گواهی بر این پوشیدگی و محرمیت در چنین خانه هایی است. در واقع می توان گفت شکل گیری حیاط در خانه های سنتی یزد مبنایی اعتقادی داشته است و سازندگان آن با تمهیداتی بخردانه زندگی خصوصی ساکنین خانه را از دید نامحرم مصون نگه می داشته اند. در این نوع خانه ها خیاط اصلی که محل زندگی افراد خانه است «اندرونی» و حیاط دیگر که اغلب کوچک تر است «بیرونی» نامیده می شود. اندرونی حیاطی است بزرگ و وسیع که تناسب آن تابع نوع قرار گیری اتاق های اطراف حیاط است. شکل این نوع حیاط مربع یا مستطیل و دارای یک حوض بزرگ با باغچه هایی در اطراف است. در بیشتر مناطق یزد چنین خانه هایی را میتوان مشاهده کرد؛ اما نمونه های باارزش این خانه ها بیشتر در محل فهادان و سهل بن علی یافت می شود.
(فرهنگ عامه مردم شهر یزد/ صدیقه رمضانخانی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1394. ص75-77).
نگارش: الهه شهبازی (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).