نارنجستان خانه
نارنجستان خانه معمولا حیاطی کوچک و مسقّف در بخش اندرونی و بیشتر در گوشه خانه های سنتی است که علاوه بر تامین نور در فضاهای اطراف، امکان کاشت گیاهان و درختانی که به سرما حساس تر هستند فراهم می سازد. بیشتر این گل خانه های سنتی با درختانی چون نارنج و لیمو پر شده اند. ابعاد کوچک این حیاط کوچک و مجاورت آن با طاق ها و توده های ساختمانی که در طول روز با انرژی خورشید گرم می شده اند موجب می شده که با تخلیه این انرژی در طول شب، دمای فضای محدود این حیاط بالاتر از صفر قرار بگیرد. اغلب بر روی این حیاط های چند ضلعی گنبدهایی ساخته می شد و گاه بر روی این فضای تقریبا گل خانه ای پوش کشیده می شد. دیواره ها نیز با تزئیناتی از آجر و گچ نقش بندی می شدند. نارنجستان خانه ها به علت دارا بودن فضایی امن و کوچک و البته گرم در زمستان، جای گاهی برای کبوترها محسوب می شدند که بالطبع فضولات آنها نیز کود مناسبی برای درختان نارنجستان خانه به طور طبیعی فراهم می کرد. نمونه بسیار جالب از منظره نارنجستان خانه را می توان در خانه نواب وکیل مشاهده کرد.
حوض خانه
حوض خانه در برخی خانه های سنتی یکی از زیباترین و کارآمدترین بخش های خانه محسوب می شود. حوض خانه با وجود داشتن کلاه فرنگی و گاه بادگیر و نیز شیشه های رنگی و داشتن حوضی گرد یا شش گوش در وسط و گاه یک تخت چوبی یکی از مهم ترین بخش های خانه در ایجاد فضایی مطلوب و روح نواز است که به سبب دوری از حیاط و گرمای شدید می تواند جای گاهی آرام و به دور از هیاهو را برای استراحت تابستانه فراهم سازد؛ به ویژه آنکه وجود کاربندی های بسیار زیبا در زیر سقف و نیز انعکاس انوار رنگین منشعب از شیشه های رنگین کلاه فرنگی بر سطح صیقلی آب جای گاهی مفرح و در عین حال محجوب را برای ساکنین خانه فراهم می سازد. نمونه ای از این منظر در خانه شکوهی ها در خیابان مسجد جامع قابل مشاهده است.
( فرهنگ عامه مردم شهر یزد/ صدیقه رمضانخانی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات. 1394. ص77).
نگارش: الهه شهبازی (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).