در زمان های گذشته تا زمان پهلوی روغن گیری ها از دانههای گیاهی که به آن «پنبه دانه» می گفتند، روغن منداب تهیه میکردند. اما یزدی ها به آن «مندو» می گفته اند. در روغن گیری برای تهیه روغن، جوغن درست می کردند؛ بدین ترتیب که ابتدا با وصل کردن قطعات چوب به یکدیگر وسیله ای شبیه هاون بزرگ یا شبیه گلدان به طول حدود یک و نیم متر می ساختند و بعد از محکم کردن آن به زمین، یک قطعه چوب استوانهای شکل بزرگ، مانند دسته هاون در مرکز آن قرار میدادند. دانههای منداب را در آن می ریختند و سردسته هاون مانند را توسط یک طناب محکم به بدن شتر یا گاو می بستند و آن حیوان را حول محور دستگاه می چرخاندند. برای اینکه شتر یا گاو دچار سرگیجه نشوند، چشمهای حیوان را با چشم بندی می بستند. در اثر فشاری که به آنها وارد میشد، روغن از دانه ها جدا و از سوراخ زیر دستگاه خارج می شد که به این روغن «روغن چرا غ» می گفتند که برای روشنایی در چراغ مخصوص، یعنی چراغ روغن استفاده می شد.
از روغن منداب استفادههای بسیاری میشد. مثلاً بدن خود را با آن چرب می کردند. امروز با بررسیهایی مشخص شده است که گیاه منداب خاصیت ضد سرطانی دارد. چون دارای خاصیت آنتی اکسیدانی است که از فعالیت رادیکال آزاد در بدن پیشگیری می کند. مطالعات نشان میدهد ترکیبات ویتامین آ موجود در منداب میتواند از ابتلای بدن به سرطان پوست، ریه و دهان پیشگیری کند. گیاه منداب اثر مفیدی روی چشم، پوست، استخوان و دندان دارد و سرشار از ویتامین k است. در قدیم بدن شتر را برای جلوگیری از آزار حشرات و کنه با روغن منداب چرب میکردند. این روغن را بیشتر به شهرستان سیرجان میبردند و مورد مصرف عشایر قرار میگرفت. روغن منداب بد بو است.
در قدیم چون از گاو در روغن گری ها کار میکشیدند، شیر و سرشیر هم از آن محل به فروش میرسید. آن زمان ها مثل امروز شیر فراوان در دسترس نبود. در زمان های گذشته بیشتر، شیرگاو کاربرد درمانی داشت و پزشکان تجویز می کردند که مثلاً صبح، شیر و ظهر، برنج با مسکه بخورند.
در مرکز شهر و محلات، بیشتر از ۵ تا ۶ روغن گیری فعالیت نداشتند.
(شهر پیر تاریخ : یزد از دیروز تا امروز. (جلد دوم )/ صادق بهجت. یزد: صادق بهجت، 1396. ص 101-102 ).
نگارش: مریم تجملیان (کتابدار کتابخانه وزیری).