علی رغم فراز و نشیب های سیاسی ایران در گستره زمان و به خصوص در سده‌های ابتدایی بعد از اسلام، شهر یزد به علت موقعیت خاص جغرافیایی و دور بودن از مراکز حکومت، ضمن برکناری از تحولات رایج، از دید وقایع نگاران و مورخین مخفی مانده بود. بنابراین اطلاعات بسیار محدود و پراکنده‌ای از آن دوران تاریخی وجود دارد. 
منطقه یزد به دلیل موقعیتی که در کنار یکی از شاهراه های اصلی شرقی-غربی ایران داشت در نخستین سده ی اسلامی به تصرف مسلمانان درآمد. این شهر در زمان عثمان به دست پسرش سعید فتح  شد و دو قبیله از اعراب فاتح در آن اسکان یافتند. 
تا پایان دوره امویان شهر یزد به دست اعراب اداره می‌شد. اعراب انواع مالیات و خراجی را که از مردم می گرفتند به مرکز خلافت می‌فرستادند. در سده های نخستین  اسلامی، یزد همچنان جزئی از ایالت فارس بود و جزء شهرهایی  که در زمان تسلط اسلام، جزیه می داد و در نتیجه، آیین زرتشتی خود را حفظ کرده بود.
در زمان ابومسلم، احمد زمچی به یزد حمله کرد و پس از غلبه بر ابوالعلاء حاکم یزد، قصر و باغ و عمارت او را ویران کرد و در جنب باغ او قصری رفیع ساخت و آن را کوشک نو نامید. به عقیده افشار، یزد در طول دوران اسلامی چهار بار اهمیت یافته بود. نخست در عصر آل بویه، دوم در حکومت نیمه مستقل اتابکان یزد، سوم در عصر آل مظفر که یزد تخت گاه آنان بود و دیگر در دوران تیموریان. در دوره سامانیان و آل بویه، به برکت استقلال سیاسی و اقتصادی و استقرار امنیت و آرامش نسبی، کشاورزی و صنعت در ایران رو به توسعه نهاد. 
سقوط حکومت خلفای عرب و احیای دولتهای محلی ایرانی، باعث گردید که دیگر عوارض و مالیات هایی که از روستاییان و شهریان می گرفتند از کشور خارج نشود و در داخل ایران در راه فعالیت‌های عمرانی مصرف گردد.
شهر یزد از قرن پنجم تا هشتم هجری قمری دوران پر اهمیت خود را سپری نمود. چراکه زمامداری کاکو یان و اتابکان در این شهر همراه با استقلال حکومت های محلی و تحول سیاسی شهر یزد بود. از سال ۴۴۳ تا ۵۳۶ هجری قمری یزد تحت حکومت کاکویان قرار داشت. واگذاری ولایت یزد به کاکویان  به امر طغرل سلجوقی صورت گرفت. طغرل در سال ۴۴۳ اصفهان را از ابومنصور فرامرز کاکویی گرفت و در عوض یزد و ابرقو را به او داد. فرمانروایی ابومنصور مصادف با فرمانروایی طغرل، آلب ارسلان ملکشاه بود و نزد آنان احترامی سزاوار داشت. در زمان ملکشاه سلجوقی حکمرانی یزد به ابوجعفر علاءالدوله کالنجار واگذار شد.
علاءالدوله مردی خداترس بود و با مردم مساهله می نمود. مردم در زمان او مرفه الحال بودند و یزد رونقی دیگر گرفت. در این دوران بود که لقب دارالعباده به یزد داده شد. به طور کلی حکام آل کاکویه در یزد منشاء اثر و باعث خیر و برکت شدند. و در توسعه شهر و رفاه عامه سعی فراوان داشتند. آنها مساجد، مدارس و قنات های متعددی در دهات و محلات شهر ایجاد کردند. پس از علاءالدوله کالنجار، پسرش امیر فرامرز به حکومت یزد رسید. چون وی فرزند ذکوری نداشت حکومت یزد به دو دختر وی واگذار گردید و رکن الدین سام بن وردان روز، به اتابکی آنان گماشته شد.  بدین ترتیب حکومت یزد از آل کاکویه به اتابکان یزد انتقال یافت.
دوره زمامداری اتابکان یزد از حدود سال ۵۳۶ آغاز گشت و سرانجام بساط امارت آنها توسط امیر مبارزالدین محمد مظفری در سال ۷۱۸ هجری قمری برچیده شد. اتابکان یزد به ترتیب دست‌نشانده حکومت های سلجوقی، خوارزمشاهی و مغول بودند. قدرت اتابکان یزد بدان حد رسیده بود که هرگاه سلاجقه کرمان و قراختائیان آن سامان به مشکل جانشینی بر می‌خوردند، از آنها کمک می گرفتند و با ایجاد پیوندهای زناشویی، روابط دوستانه خود را با آنها گسترش می دادند. در این دوره، دوری از سرحدات، استقرار حکومت آل بویه در اصفهان و فارس، رونق مبادلات بازرگانی، قرار گرفتن یزد بر سر راه های تجاری و کاروان رو نواحی مرکزی و جنوبی، موجبات رشد و تکامل شهرنشینی این منطقه را فراهم آورده بود و شهر با داشتن مدارس و بناهای عام المنفعه ی فراوان رونق خاصی داشت.
(یک قرن دگرگونی: دگرگونی های کالبدی شهر یزد از سنت تا مدرنیته. مهدی دهقان منشادی. یزد:نیکوروش، 1388. ص. 32-35).
نگارش: مریم تجملیان (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).