خشت: هیچ نوع مصالح دیگری در زیر اشعه سوزان آفتاب و در گرمای تیر و مرداد ماه شهر یزد به خوبی خشت خام و گِل مقاوم نیست هم چنین در فصل سرد نیز با اندک حرارتی فضا را گرم می کند. از بعد فنی نیز خشت خام همراه با ملات، مقاومت بیشتری از آجر و ملات گل دارد. گل و خشت خام بعد از خشک شدن به شکل توده ای یک دست و مقاوم در می آید؛ در مقابل آجر که در برابر گرمای شدید و تابش آفتاب عایق خوبی به شمار نمی آید و کاربرد آن با ملات هایی نظیر گچ و خاک به دلیل تجزیه ملات در برابر گرما و تابش آفتاب میسر نیست. در معماری بومی یزد گل آسان و ارزان به دست می آید و ماهرانه و با تدبیر به کار می رود. لایه کاه گلی که اصطلاحا بدان «سیم گِل یا سیم کاه گِل» گفته می شود، در عین حال که ارزان ترین و سازگارترین نماسازی در معماری سنتی است، حرارت خانه را هم متعادل کرده و عایق مناسبی جهت حفظ رطوبت محسوب می شود.
ملات کاه و گِل: ملات کاه و گل از مخلوط کاه، خاک رُس و آب به صورت آخوره در می آید و با ورزدادن بسیار مقاوم و چسبنده شده و برای استفاده در بخش های مختلف بنا آماده می گردد. از ملات کاه گل به عنوان عایق رطوبتی و حرارتی به صورت اندود در پشت بام ها، پوشش سطوح داخلی و خارجی فضاهای معماری خشتی، حفاظت از دیوارهای خشتی، نگه داری توفال های سقف با ضخامت مناسب، تهیه خشت خام و پوشش دیوارهای آجری برای اندود گچ استفاده می شود. برای جلوگیری از تَرَک خوردن این ملات، کاه بدان می افزایند. در مناطق کویری که کاه کمتر یافت می شود به آن خارشُتر یا خار ادُر که در کویر یزد فراوان است، می افزایند. در گذشته برای اندود کردن بام ها به آب ملات، کمی نمک می افزودند تا از نشت آب باران و برف جلوگیری شود؛ به این دلیل که گل خمیری خاک شور، به تدریج آب پس می داده، خمیری می شده و آب در آن نشت نمی کرده است؛ در ضمن در سرمای چند درجه زیر صفر نیز یخ نمی بسته است. گاه در بخش هایی از خانه ها برای جلوگیری از آسیب موریانه به بخش های چوبی و کاه گلی از کاه جو به جای کاه گندم استفاده می شده است. ملات کاه گل که در مقابل رطوبت و حرارت عایق بسیار مناسبی است اگر اصولی تهیه شود، سال ها بر مقاومت بنا می افزاید. زمان بهره گیری از این ملات و استفاده از آن در بنا مشخص نیست. در بناهای پاسارگاد و شوش، بناهای اشکانی (کاخ فیروزآباد و ایوان مدائن) و مجموعه ارگ بم کاربرد کاه گل را می توان به وفور دید. همچنین در بناهای دوره اسلامی از این ملات به عنوان یکی از عناصر موثر استفاده می شده است. این ملات چسبنده از بهترین، ارزان ترین و با صرفه ترین امکانات محیطی بوده که در گذشته در ساخت و ساز مورد استفاده قرار می گرفته است. علاوه بر آن کاه گل کاربردهای دیگری هم در گذشته مردم داشته است؛ مثلا رنگ کاه گل در گرم ترین فصول سال انعکاس اشعه خورشید و حرارت آن را از روی بام ها یا دیوارهای کاه گلی به حداقل می رسانیده است. گاه معمار سنتی کار و هنرمند از گرمی رنگ کاه گل، برای تزیینات دیواره های داخلی بنا بهره می برده است. در فرهنگ عوام نیز درخشندگی کاه گل در قدیم یکی از راه های تشخیص غروب خورشید و زمان افطار محسوب می شده است.. بوی نِم کاه گل زمانی که بر روی آن آب ریخته می شده شادابی زایدالوصفی را برای ساکنین خانه و رهگذران در کوچه فراهم می کرده است؛ به ویژه آنکه خنکای بادگیر با نم کاه گل عجین می شده و از شدت گرمای تابستان می کاسته و تالار، دالان و هشتی را مناسب ترین مکان برای دورهم نشستن و لذت بردن از فضای خانه در تابستان های گرم می کرده است.
(فرهنگ عامه مردم شهر یزد/ صدیقه رمضانخانی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1394. ص 47-48).
نگارش: الهه شهبازی (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).