در قرن هجدهم میلادی اولین سماور در شهر تولای روسیه توسط “فئودور لیسیتسین” ساخته شد. عده ای از مردم عقیده داشتند که فئودور طرح ساخت اولین سماورش را از روی سماورهای ایرانی که “خود جوش” نام داشت، ایده گرفته بود برخی از سماورهای روسی دارای مهرهایی به صورت منفرد یا مزدوج می‌باشند. این مهرها که اغلب دارای تاریخ هستند نشان دهنده این است که کارخانه سازنده در نمایشگاه‌های برگزار شده در سال‌های مختلف امتیازهایی از طرف حکومت وقف کسب نموده و مهر مورد نظر به نوعی مشخص‌کننده کیفیت و اهمیت کالا بوده‌است.
تاریخچه سماور در ایران
سماورروسی برنجی: وسیله‌ای است معمولاً از آلیاژ برنج ( که این اآلیاژ به صورت عمده از فلز مس تولید میشود) برای جوشاندن آب و سپس دم کردن چای به منظور نوشیدن بکار می‌رود. این ظرف دارای یک مخزن آب است یا تنه سماور، که در آن آب همواره در حال جوشیدن نگهد اشته میشود. واژه سماور از زبان روسی آمده و در آن زبان معنی آن «خودجوش» است. تلفظ صحیح این کلمه سماوار می باشد که در زمان های گذشته مردم عوام به آن "حمام برنجی " می گفتند . ایرانیان در زمان سلطنت ناصرالدین شاه با سماور آشنا شدند. اولین سماوری که وارد ایران شد، تحفه ای از سوی پادشاهی فرانسه به ناصرالدین شاه بود. در اوایل این دوره داشتن سماور فقط مختص طبقه اشراف بود. اما با گسترش مصرف چای، خرید سماور در زمره وسایل ضروری ایرانیان نیز قرار گرفت. اکنون چای یک نوشیدنی محبوب و قدیمی در نزد ایرانیان است وهمچنین با گذشت زمان چای در طعم های مختلفی تولید شد.
اولین سماور های مورد استفاده برای شاه و برای امیرکبیر بوده است . در آن زمان سماور شاه از جنس نقره و طلا و سماور امیرکبیر از جنس نقره ی منبت کاری شده بود .سماور در دوره سلطنت شاهرخ نوه نادر شاه افشار وارد ایران شد و تا پایان دوران صدارت امیرکبیر که وی صنعتگران ایرانی را به ساخت سماور تشویق کرد این وسیله از کالاهای وارداتی بود. این کالای وارداتی ابتدا فقط در مهمانی‌های رجال و اشراف استفاده می‌شد و با گسترش مصرف چای به مثابه یک نوشیدنی خوش طعم، نقش سماور در تهیه چای میان اشراف و رجال آن دوره بیشتر احساس شد و باعث حس رقابت و چشم و هم چشمی در استفاده از این وسیله شد تا جایی که استفاده کردن از سماور به سرعت بین رجال تهران و دیگر شهرها افزایش پیدا کرد. در زمان ناصرالدین شاه و صدرات امیرکبیر بزرگ که دوران پیشرفت ایران نیز به حساب می‌آید، امیر صنعتگران ایرانی را تشویق به ساختن سماور کرد. با گسترش ساخت سماور در همه شهرهای ایران این وسیله دیگر مخصوص خانه‌های اشراف نبود و مردم عادی هم می‌توانستند از آن استفاده کنند. تاریخچه سماور زغالی همزمان با ورود سماور به ایران یکی است. وجود زغال سنگ در ایران قدیم و دسترسی نسبتا آسان همه طبقات اجتماعی به آن باعث شده بود که صنعتگران ایرانی با ورود سماور به ایران، سوخت آن را نیز ذغالی کنند بدین صورت که صنعتگران بین مخزن سماور، لوله‌هایی عمودی شکل برای روشن کردن زغال در آن تعبیه کردند. امروزه با جایگزین شدن گاز و برق به ندرت از سماور زغالی استفاده میشود اما هنوز افرادی هستند که طعم چای را فقط با سماور ذغالی می‌پسندند و به دنبال خرید سماور ذغالی هستند.
با عمومیت یافتن سماورهای روسی در ایران به تدریج این وسیله از ایران به دیگر کشورها راه پیدا کرد. تبدیل سماور سازی به یک صنعت قوی در ایران باعث جمع شدن سماورهای روسی از خانه‌های ایرانیان شد. هر چند هنوز سماورهای روسی قدیمی در صندوقچه‌های خانه مادربزرگ‌ها یافت می‌شوند.امروزه سماور بخشی از شناسنامه فرهنگی و تاریخی ایرانیان بحساب می‌آید تا جایی که ما در کتب شعر خود اشعاری به نام سماوریه داریم. در اواخر دوره ناصر الدین شاه قاجار که نوشیدن چای عمومیت یافته بود، صنعت سماورسازی در شهرها و روستاها و در میان عشایر رونق گرفت و دواتگران در ابتدا ابزار کتابت را می‌ساختند، از آن پس انواع سماور و وسائل مربوط به آن مانند جام یا لگنچه و پارچ می‌ساختند.
گاهی سماور توسط ورشو سازان ماهر با آلیاژ نیکل و نقره ساخته می‌شد که همزمان با آن اسباب و وسائل تفننی برای نوشیدن چای نیر ابداع شد.
اولین سماورهای ساخته شده بسیار ساده بودند اما بعدها در شکل‌ها و اندازه‌های متنوع، بسته به نحوه استفاده مردم تولید گردیدند. بیشتر سماورهای کوچک در خانه‌ها و دفاتر مورد استفاده قرار می‌گرفتند و برخی از آن‌ها در اندازه‌های بزرگتر برای استفاده در مکان‌های عمومی مانند قهوه‌خانه‌ها، رستوران‌ها و قطارهای مسافر بری و چهارراه‌ها ساخته می‌شدند. سماورهایی که بیشتر در حمل ونقل از آن‌ها استفاده می‌شد دسته و پایه‌هایشان تاشو بودند و برخی نیز محل خاصی برای پخت غذا داشتند.
انواع سماور
انواع مختلف سماور از جنس برنج، نیکل، نقره، استیل و… ساخته میشود که در دوره‌های مختلف تغییراتی در این وسیله به وجود آمده‌است. در ابتدا سماورها دارای ساختمانی بودند که عبارت از مخزنی برای جوش آوردن آب بود، اما میان مخزن سماورهای زغالی تنوره یا لوله‌های عمودی برای روشن کردن زغال در آن تعبیه شده بود، پس از آن همزمان با پیشرفت‌های تکنولوژی و استفاده از سوخت‌های نفت، گاز و انرژی الکتریکی سماورهای نفتی، گازی وبرقی تولید شد.
البته بعضی از سماورهای زغالی را نیز با اندکی تغییر و تعبیه یک مخزن نفت فیتیله دار در قسمت پایه تبدیل به نفتی می‌نمودند. اما امروزه در شهرهای بزرگ با جایگزین شدن انرژی گاز و برق به ندرت از سماورهای نفتی استفاده میشود.
نگاهی به تاریخچه کشت چای نشان می‌دهد که اولین بار در سال ۱۳۰۲ قمری، محمد حسین اصفهانی اقدام‌هایی برای وارد کردن تخم و بوته چای به عمل آورد که به نتیجه نرسید و پس از وی کاشف السلطنه برای وارد کردن بذر و نهال آن از هند اقدام کرد که در سال ۱۳۱۹ موفق شد اولین باغ چای را در لاهیجان با همکاری دولت احداث کند. از آن پس صرف چای که قبلاً تشریفاتی و به صورت تفننی بود اکنون به شکل یک رسم روزمره در هنگام صبحانه، نهار، شام و گاهی اوقات بین روز معمول گشت. خاطره خوش سماور موجب شده‌است که امروزه به عنوان یک عنصر تزئینی دیده شود. از جمله نمونه سماورهای برنجی روسی بسیار زیبا در موزه کتابخانه وزیری یزد موجود می باشد که زیبایی دو چندان به موزه بخشیده است.
نگارش: رباب دشتی ( مسئول موزه کتابخانه وزیری ).
