قلمدان، جعبه مانندی است از جنس چوب، مقوا یا پاپیه ماشه که برای نگهداری قلم‌های مخصوص خوشنویسی و دیگر ابزار کتابت به کار می‌رود.معمولاً قلمدان از دوبخش تشکیل می‌شود «بخش داخلی» که مانند جعبه سرگشاده و بدون در است و بخش بیرونی یا «روپوش قلمدان» که بخش داخلی را مانند غلاف دربر گرفته و جعبه گونه‌ای است از مقوا یا چوبِ مکعبِ استوانه شکلِ میان تهی. روی قلمدان را با نقش‌های گوناگون از نقوش گیاهی و هندسی و اشکال آدمیان، پرندگان یا جانوران منقش می‌سازند. معمولاً در آن ابزارهای گوناگون نوشتن مانند قلم نی و قلم‌تراش و مقراض و قطزن می‌گذارند قلمدان و قلمدان‌سازی در زمره تولیدات پاپیه ماشه‌ای قرار می‌گیرد که با هنر و فرهنگ ایران رابطه و پیوند دیرینه دارد. قلمدان یکی از صنایع دستی ارزشمند ایران محسوب می‌شود و علت اهمیت آن در زمان قدیم ظرافت و حساس بودن قلم‌های خوشنویسی بوده که از نی تراشیده می‌شدند.و بهترین وسیله فراگیری نوشتن و مهم‌ترین عامل تشویق مردم به آموختن خطاطی و خوشنویسی بود. در سه قرن اخیر، هنرمندان سعی کرده‌اند قلمدان‌ها را زیباتر و نفیس‌تر بسازند و به صاحبان ذوق وهنر و طالبان علم و ادب عرضه دارند قلمدان‌ها اغلب فولادی، نقره‌ کوب، طلاکوب و همچنین چوبی منبت کاری بودند و روی بعضی از آن‌ها تصاویر گوناگون و اشکال هندسی و اسلیمی و چه‌بسا نام مالک و سازنده و در مواردی ادعیه و نام سلاطین و جملاتی در عظمت کتابت و قلم به شیوه کوفی نقش می‌بست که آیتی از هنر به شمار می‌آمد. اگر این سفارش‌ها از طرف پادشاه وقت یا ثروتمندی داده می‌شد، با طلا و نقره و انواع جواهرات ترصیع می‌گشت. امروزه اغلب این آثار را در موزه‌ها می‌توان دید. قلمدان هایی که امروزه در موزه‌های ایرانی و خارجی یا در مجموعه‌های خصوصی یافت می‌شود، متعلق به قرون اولیه اسلامی است. هنر قلمدان‌سازی در دوره صفوی و با تهیه قلمدان‌هایی به شیوه پاپیه‌ماشه به اوج شکوفایی خود رسید. در واقع، قلمدان از وسایل ضروری خطاطان، نویسندگان و منشیان بود؛ چنان‌ که در منازل رجال و اشراف همیشه چندین قلمدان نفیس وجود داشت که هنرِ دستِ هنرمندان طراز اول این فن بود. ارزش قلمدان نیز به شکل ظاهری، نقوش و استحکام آن بستگی داشت. این هنر در دوره صفویه تا اواخر دوره قاجار، در شهرهایی چون اصفهان، یزد، آذربایجان، کاشان، تهران و قزوین رواج داشت و به رشته‌های گوناگونی تقسیم شده بود و هر گروه نیز در رشته‌ای خاص تخصص داشتند. برای مثال، گروهی از چوب شمشاد و یا گلابی قالب می‌ساختند، گروهی دیگر تکه‌های ریز مقوا و کاغذ را روی قالب می‌چسباندند، قلمدان را می‌ساختند و پس از خشک شدن، آن‌ها را در اختیار نقاشان و مذهّبان قرار می‌دادند. چسب مصرف‌شده نیز از لعاب سریش (یزد) بود. از ویژگی‌ قلمدان های این دوره استواری و مرغوبیت مقوا، تفاوت سبک، زرنشان بودن، داشتن گل بته و تصویر کم آن‌ها در مقایسه با دوره‌های بعد است. از حیث اندازه و شکل نیز، قلمدان معمولی صفوی قدری بزرگ‌تر و مسطح‌تر از قلمدان متعارف عصر قاجار می‌باشد. در دیواره زبانه برخی از آن‌ها هم گاهی معرق‌کاری با چرم دیده می‌شود.تک‌ صورت‌سازی ایستاده از شاهان و شاهزادگان صفوی با جامه‌های معمول آن زمان و تصویر بانوان زیبا در حالت ایستاده و نشسته و لمیده (با جاذبه نگارگری) و همچنین، نقش کاخ‌های آن عصر دو طرف قلمدان از جمله ویژگی‌های دوران صفوی است که مورد تقلید نقاشان دوره‌های بعد نیز قرار گرفته است .گل و مرغ و گل و بته تجسم بسیار ساده‌ای از منظره است؛ که در بسیاری از قلمدان ها وجود دارد و همچنین در بعضی از قلمدان ها با چوب ساده، منبت کاری شده و دارای نقوش زیبای حیوانی و انسانی می باشد ازنمونه تصاویر قلمدانی که از همه تصاویر بیشتر به کار گرفته شده و بیش از 70 درصد هنر قلمدان‌سازی را به خود اختصاص داده، گل و مرغ و بته‌سازی و جست‌وخیز پرندگان است که به شیوه‌های گوناگونی در عرصه هنرهای روغنی ایرانی جلوه‌گر گشته و هواخواهان زیادی داشته است. از جمله نمونه قلمدانهای لاکی روغنی و چوبی منبت کاری شده نفیس و بسیار زیبای دوره قاجار با تصاویر گل ومرغ و گل و بته و تصویرزن و نقوش انسانی و حیوانی و با رنگهای مختلف در موزه کتابخانه وزیری موجود می باشد.
نگارش: رباب دشتی( مسئول امور موزه کتابخانه وزیری).