تپه قاضی میرجعفر:
محوطه و تپه مشهور به قاضی میرجعفر، در2 کیلومتری شرق بافق و کنار روستای صدرآباد در مساحتی حدود سه هکتار قرار دارد. روی سطح این تپه، آثار دیوارهای خشتی و چینه ای دفن گردیده است. همچنین سفال های شکسته لعاب دار و بدون لعاب بسیاری در آنجا دیده می شود. خانه های قدیمی آنجا با سبک معماری ساسانی در زیر خاک مدفون است.
مسجد جامع بافق:
از مساجد دوره صفویّه و مربوط به قرن دهم هجری قمری است که بین امامزاده و محله قلعه قرار دارد.این مسجد با تلاش" ملا محمد باقر" بنا شده و از دو قسمت تابستانه و زمستانه، شبستان، بادگیرهای بلند، هشتی بزرگ و . . . تشکیل گردیده است. در وسط صحن مسجد حیاطی سرسبز و مشجر دیده می شود. درختان خرما در وسط، حجره، کلاس و کتابخانه در اطراف آن قرار دارد.
امامزاده عبدالله:
مورخان ساختمان امامزاده را متعلق به قرن سوم ه ق می دانند. کاشی کاری، تزیینات، نقاشی ملاحسن نقاش باشی، گچ بری، کتیبه ها و . . . از هنرهای به کار گرفته شده در ساختمان این امامزاده است. به گفته صاحب نظران، طرح این ساختمان از روی نقشه و طرح های معابد قبل از اسلام است. شباهت بسیاری بین این بقعه و آثار سبک "میتراییسم" وجود دارد.
گرد بودن گنبد این بنا از نظر معماری در دنیا کم نظیر است و نمای آن زیبایی و شکوه خاصی دارد.
خانه وحشی بافقی:
این بنای تاریخی خانه ای است منسوب به وحشی بافقی شاعر نامی قرن دهم ه ق. که در کنار میدان خان بافق قرار دارد. خانه ای کوچک با مساحت 120 متر مربع که از مصالح خشت و گل بنا شده است. این خانه شش اتاق کوچک دارد که به صورت چهار فصل ساخته شده و ایوان بزرگ آن جلوه ای خاص به خانه بخشیده است. خانه وحشی بافقی دارای زیرزمینی است که در گذشته به عنوان خنک جا مورد استفاده قرار می گرفته و دسترسی به آب روانی که در آن جا جاری بوده را میسر می ساخته است. در حال حاضر نمایندگی میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شهرستان بافق در این بنا فعالیت اداری دارد.
تپه های براریگ بافق:
تپه های وسیع شن روان، از مناطق دیدنی شهرستان بافق محسوب می شوند. این ریگ های وران امروزه تپه های دیدنی را در روستای حسن آباد، جاده قطرم و دهستان مبارکه به وجود آورده اند. این مکان ها جایگاه تفریحی و ورزشی بسیار مهمی برای گردشگران به حساب می آیند.
نخلستان:
نخلستان ها از جاذبه های زیبا و دیدنی بافق محسوب می شوند و مناطق بسیار زیادی را در برگرفته اند. شهرستان بافق با داشتن 400 هزار اصله نخل در زمینی به وسعت 1800 تا 2000 هکتار، از مناطق خرماخیز کشور است. اغلب درختان خرما به صورت توده ای و خودرو رشد نموده اند. نخلستان ها بیشتر در حومه بافق روستای باقرآباد و دهستان مبارکه هستند و از سرسبزی و زیبایی چهار فصل برخوردارد.
قلعه باقرآباد:
این قلعه به دستور "عبدالرحیم خان بافقی" فرزند محمد تقی خان، در سال 1225 ه ق در سه مرحله ساخته شد. مصالح به کار رفته در قلعه خشت و گل است. برج شمالی آن با ارتفاع هشت متر در دو طبقه، با سه سنگ انداز و 140 تیر انداز بنا گردیده است. برج دوم قلعه در قسمت جنوبی، با ارتفاع 11 متر در دردو طبقه و به صورت هشت ضلعی با شانزده سوراخ تیرانداز و چهار سنگ انداز ساخته شده است. قلعه داراای 45 اتاق دراندازه ها وابعاد متفاوت و سه راهرو است. راهرو نخست به برج شمالی و دو راهروی دیگر به صورت دو راه در دو طرف راهروی وسط قرار دارند.
دنگ خانه:
اتاق کوچکی است با مصالح خشت و گل در شمال شرقی روستای باقرآباد که قدمت آن به دوره قاجاریه می رسد. راهرویی باریک به طول 5 متر ما را به تعدای اتاق کوچک می رساند که مجموعه دنگ خانه را تشکیل می دهند. هدف از ایجاد دنگ خانه، پوست کندن ارزان برای مصرف غذایی بوده است.
قلعه کافر( بهرام آباد):
این قلعه بر روی تپه ای در 6 کیلومتری بافق و در شمال شرقی این شهرستان قرار دارد. اطراف قلعه مزارع کشاورزی موجود است. سطح مقطع زمین قلعه مستطیل و 750 متر مربع وسعت دارد. قلعه دارای 18 اتاق است که 9 اتاق در سمت راست و 9 اتاق دیگر سمت چپ قرار دارد سقف اتاق ها نیز ویران شده است.
چنار باجگان:
درخت کهنسال چنار، با عمری حدود 1000 سال در منطقه باجگان قرار دارد. ارتفاع این درخت حدود 34 متر است. از عناصر طبیعی بی نظیر محسوب می شود و تاریخی کهن دارد. این درخت تکه پایه بوده و سر سبز و سالم است. ارتفاع تاج آن 3 متر محیط بقیه 6/7 متر و قطر حدودی تاج درخت 29 متر است.
جنگل ارس باجگان:
در فاصله 1000 کیلومتری بافق قرار دارد. وسعت جنگل ها 3500 هکتار و تراکم هر هکتار، 90-60 اصله است. منطقه جنگل های ارس، منطقه حفاظت شده ذخایر جنگلی اعلام گردیده که توسط اداره منابع طبیعی شهرستان محافظت می گردد.
ارگ عبدالرضا خان بافقی:
قلعه ای است بزرگ با سه برج به ارتفاع 12 متر که از مصالح خشت و گل ساخته شده و قدمت آن به اوایل دوره قاجار می رسد. این قلعه اکنون در بلوار امام علی (ع) بافق و روبروی شهرداری قرار دارد. متاسفانه قسمت های زیادی از دیوارهای آن بر اثر گذشت زمان تخریب گردیده و تنها سه برج آن باقی مانده است.
برج ها دارای 3 طبقه 36پله و سطح مقطع هستند. طبقه اول به شکل دایره و طبقه دوم به شکل شش ضلعی است. ارگ عبدالرضا خان دارای دیوارهایی با ارتفاع هفت متر و ضخامت 5/1 متر بوده که هنوز قسمتی از این دیوارها باقی مانده است."عبدالرضا خان" فرزند "محمدتقی خان بافقی" حاکم یزد، از این ارگ که فضای وسیعی از محله قلعه تا نزدیک امام زاده عبدالله را در بر می گرفته، به عنوان پایگاهی برای مخالفت خود با پادشاه وقت فتحعلی شاه قاجار استفاده می کرده است.
قلعه شهرآباد:
قلعه شهراباد با مساحت 900 متر مربع در قسمت شمال شرقی شهرستان بافق قرار دارد. مصالح به کار رفته در ساخت آن خشت و گل است. این قلعه متعلق به دوره قاجاریه است که رستم از زرتشتیان وقت آن را ساخته و به فرزندش شهریار واگذار نموده است. قلعه اکنون در بلوار انقلاب بافق قرار دارد. روبروی برج قلعه، ساختمان قدیمی و مخروبه ای قرار دارد به نام توحیده که در گذشته معبدگاه زرتشتیان بوده است. این قلعه دارای یک برج با 16 جایگاه تیراندازی و یک سنگ انداز در بالای در ورودی قلعه است. در زیر برج قلعه یک هشتی با پوشش گنبدی شکل قرارا دارد که به عنوان خنک جا از آن استفاده می شده در داخل قلعه 14 اتاق با نظمی خاص دیده می شود که محل زندگی مالکان و رعایا بوده است. از خصوصصیات دیگر آن، وجود راهروها و ایوان های متعدد و بزرگی است که درفصل گرم تابستان مورد استفاده قرار می گرفته متاسفانه ایوان ها بر اثر گذشت زمان تخریب گردیده اند.
برج مبارکه:
برج مبارکه برجی است مدور که در فاصله سه کیلومتری شهرستان بافق و در روستای مبارکه قرار دارد. این بنا به ارتفاع هفت متر با مصالح خشت و گل ساخته شده و دارای دو طبقه به قطر پنج متر است. این ساختمان به دوره قاجاریه تعلق دارد. در کنار برج تاریخی مبارکه، آب انبار و ساباط بزرگی قرار داشته. متاسفانه ساباط آن که خنک جای مردم بوده تخریب شده و تنها آب انبار آن باقی مانده است. تا چند سال پیش رهگذران از آب آن استفاده می کردند. این برج در میان نخل هایی قرار دارد. که زیبایی آن را دوچندان نموده است. برج مبارکه در دو طبقه بنا گردیده و دارای تعداد زیادی تیرانداز است. مردم در گذشته برای حفظ جان و مال خود از آن استفاده می کردند. این برج بیشتر جنبه دفاعی داشته است.
حمام ملامراد:
حمام توسط محمد بیابانکی در دوره زندیه وقف گردیده است. این بنا دارای سه هشتی با یازده پله به صورت مدور است با ابعاد هشتی 6 در 6 متر. هشتی 6 رواق بزرگ دارد. همچنین جو و حوضی بزرگ که زیبایی آن را دو چندان می کند. این حمام دارای تون، خزینه و شاه نشین است.
ساباط قلعه:
این ساباط با مصالح خشت و گل ساخته شده و قدمت آن به دوره قاجار می رسد. ارتفاع ساباط 8 متر است و سقفی گنبدی شکل دارد. داخل ساباط سقاخانه ای برای استفاده مردم وجود داشته است.
آسیاب گاوی:
این آسیاب در سال 1305 هجری شمسی به دستور "میرمهدی خان صدریه" که شخص خیر و ثروتمند بود در مدت شش ماه ساخته شد. قبل از احداث این اسیاب، مردم روستا گندم خود را با اسیاب دستی آرد می کردند. این بنا دارای مساحت 150 متر مربع است و در قسمت جنوبی روستای باقرآباد قرار دارد. نقشه آسباب به صورت هشت ضلعی است با رواق های متعددی که محل استراحت افراد و همچنین قرار گرفتن گندم و آرد بوده. در قسمت صحن اصلی، سکویی با چرخ دنده چوبی بزرگ، سنگ بزرگ آسیاب محور چوبی و. . . به صورت ماهرانه ای ساخته شده. مردم در گذشته برای آرد کردن گندم از آن استفاده می کردند. چرخیدن گاو به دور سکو باعث می شد که سنگ آسیاب به حرکت درآید. در اطراف این صحن دو اتاق قرار دارد که یکی محل زندگی آسیابان و دیگری محل نگهداری گاو بوده است. نکته جالب اینکه اسیبا هنوز شکل اولیه خود را حفظ نموده و با کمی هزینه می توان آن را مورد استفاده قرار دارد. این اسیاب در سال 1383 ه ش توسط اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ثبت و مرمت گردید.
برج باقر آباد:
برج زمان قاجاریه در باغ کریم روی سکویی خاکی به ارتفاع 2 متر از سطح زمین بنا گردیده است. این برج سه طبقه و 12 متر ارتفاع دارد. 16 جایگاه تیراندازی و یک سنگ انداز مقابل درب ورودی آن است. طبقه اول و دوم به صورت هشت ضلعی و طبقه سوم به صورت شش ضلعی بنا شده. پله های باریک و مارپیچ برای رفت وامد در داخل برج قرار دارد.
حمام کاکامیر:
این حمام دارای چهار هشتی با معماری خاص دوره زندیه است و با مصالح آجر و ساروج بنا شده. ورودی با 13 پله به صورت مدور به هشتی وارد می شود. حمام جوی آبی دارد که به عنوان خنک جا مورد استفاده قرار می گرفته است. در داخل هشتی راهرویی باریک وجود دارد. یکی از این راهروها به رختکن و از آنجا به داخل حمام می رود. نور و روشنایی حمام از جام خانه که در سقف حمام وجود دارد تامین می شده. در قسمت انتهایی حمام، یک هشتی بسیار زیبا بنا شده که به حمام کوچک معروف است. از مشخصات این حمام می توان به گاورو، تون، خزینه، شاه نشین و . . . اشاره کرد. آب حمام در گذشته از آب انباری که در پشت آن قرار دارد و به همین نام مشهور است تامین می گردیده. این بنا اکنون در خیابان شیخ محمد تقی واقع است.
میدان خان بافق:
این بنای زیبا و دیدنی، مربوط به دوره زندیه – قاجاریه است و در مسیر آستانه متبرکه امامزاده عبدالله (ع) و مسجد جامع بافق قرار دارد. این مکان در بافت قدیم شهر واقع شده و در گذشته از نظر اقتصادی واجتماعی دارای اهمیت زیادی بوده. در ساخت میدان از مصالح خشت و گل ونمای آجری استفاده شده است. دکان های کوچک و بزرگ با رواق های متعدد دور تا دور این مکان را فرا گرفته. در گذشته صدای چکش مسگران و آهنگران جلوه خاصی به این مکان می بخشیده و کرباس بافی، گیوه دوزی، و ... به رونق این بازار می افزوده است. در وسط این بنا حوض آب و درختان خرما قرار دارند که زیبایی میدان را دو چندان می کند. در مجاورت میدان خان، بناهای با ارزشی به چشم می خورد که نشان از اهمیت و ارزش تاریخی این مکان دارد. از بین این بناها می توان به کاروانسرا، آب انبار و مسجد جامع اشاره نمود.
کاروانسرای میدان خان:
این کارونسرا در بافت قدیم شهر و در مجاورت میدان خان قرار گرفته و دارای مساحتی در حدود 520 متر مربع است. در این کاروانسرا، اتاق هایی با اندازه های متفاوت به چشم می خورد که در اطراف حیاط مرکزی با مساحت 140 متر مربع قرار گرفته و به وسیله راهروهایی به هم مرتبط هستند کاروانسرا در گذشته محل بار انداز و تجارت کاروانیان بوده است. از زیبایی های این بنا که تعلق به دوره زندیه – قاجاریه دارد می توان به راهروهایی در دو طرف کاروانسرا اشاره کرد که در گذشته به عنوان خنک جا و محل ورود افراد مورد استفاده قرار می گرفته است. این بنا از مصالح خشت و گل و با نماسازی آجر به صورت خفته و راسته ساخته شده و سبک ساخت آن بیانگر دقت وظرافت خاص معماران هنرمند است.
باغ تیتو:
این باغ با معماری زیبا و مصالحی از خشت و گل بنا شده است. نمای ساختمان باغ آجرهایی زیبا دارد با ایوانی دارای ستون های استوانه ای شکل این بنا دارای بادگیر اتاق های گچ کاری شده و حوض آبی در جلوی نمای ورودی باغ است.
باغ عمارت:
این باغ با خشت، گل و آجر ساخته شده است. عمارت داخل باغ ایوان بزرگی دارد به ارتفاع 12 متر. به مرور زمان ساختمان از بین رفته و تنها ستون و ایوان ورودی آن سالم مانده است. در این بنا گچ بری های بسیار زیبایی دیده می شود که قدمت آن به قرن 10 هجری قمری می رسد.
باغ در حمر:
ساختمانی است با معماری زیبا از دوره قاجاریه. دارای فضای اندرونی و بیرونی با ایوان بزرگ و زیبا و درختان خرما. در این باغ دو حوض آب بزرگ وجود دارد که با وسیله کانالی از زیر ایوان به هم وصل می شوند. در ابتدای ورودی باغ هشتی زیبایی قرار دارد.
باغ صدر آباد:
این باغ از بناهای زیبا و دیدنی است و در میان انبوهی از درختان خرما قرار دارد. وسط باغ ساختمانی دو طبقه و زیبا وجود دارد که محل زندگی مرحوم ناظم العلما بوده. هنگام ورود به عمارت هشتی زیبایی می بینیم که چهار سکو دارد و وسط آن جوی آبی در جریان است. طبقه دوم ساختمان، با ستون هایی زیبا و استوانه ای شکل بنا شده است در سقف آن به جای آهن از چوب و الیاف درخت خرما استفاده کرده اند. قدمت باغ مربوط به دوره پهلوی آول است.
آب انبار مرحوم حاج محمدتقی تقوی بافقی:
این آب انبار در یکی از محلات بافق به نام "سراستخر" ساخته شده است. تاریخچه این بنا به حدود 80 سال پیش باز می گردد و شامل مخزن آب انبار، بادگیر راه پله و مسجد کوچک جنب آن است. آب شرب این آب انبار از قنات رحیم آباد که دارای شیرین ترین آب قنات های بافق بوده تغذیه می شده و بر مدار هفت شبانه روز بوده است. قنات رحیم آباد را "عبدالرحیم خان" از خوانین بافق تاسیس نموده. خزینه این آب انبار با آجر و ساروج و بادگیر آن از مصالح خشت و گل ساخته شده و سر در ورودی با آجر فرش به صورت خاصی تزیین شده است. در حال حاضر از این مکان به عنوان زورخانه پهلوان عسکر استفاده می شود.
آب انبار حاج ابوالقاسم:
این آب انبار در محله سفلی قرار دارد و با ارتفاع 9 متر، دارای دو بادگیر هشت ضلعی است هر بادگیر 5 متر ارتفاع دارد. سقف آب انبار دارای آجرهای مربع شکل است و سقف خزینه شکل نیمکره دارد. با پیمودن 21 پله در راهرویی به پهنای 1 متر و ارتفاع 3 متر به سقف آب انبار می رسیم. مخزن 12 متر قطر و 14 متر ارتفاع دارد و در وسط سقف آن، جام خانه ای 12 ضلعی است.
بقعه پیرمراد:
این بقعه در اوایل سلطنت پهلوی دوم ساخته شده و علت آن ارادتی بوده که بانی ساخت به پیرمراد داشته است. بارگاه این پیر مورد توجه مردم شهر است. بسیاری از کهنسالان شهر بر این عقیده اند که پیرمراد همان مرادی بافقی برادر بزرگتر وحشی بافقی است بنای مذکور با مصالح خشت و گل و ستون های محکم و استوار ساخته شده که از ویژگی های معماری بومی این دیار است.
حسینیه حوض بازو:
در ابتدای ورودی میدان خان و در بافت اصلی و قدیمی شهر قرار دارد. ایام محرم و صفر مراسم سوگواری و روضه خوانی در آن برگزار می گردد. سطح مقطع حسینیه به شکل چهار ضلعی و ورودی و خروجی آن نیز در یک راستا قرار دارد. حیاط مرکزی دارای ده صفه دور تا دور است. سقف دوصفه به شکل گنبدی و بقیه به صورت محرابی ساخته شده. طول صفه ها چهار متر و ارتفاع آنها پنج متر است. عمده مصالح به کار رفته در این بنای قاجاری، خشت و گل بوده و در نمای بیرونی صفه ها تزئینات زیبای آجر کاری به صورت حصیری دیده می شود. در کنار حسینیه حوضی باز قرار دارد که در ورودی آن در سمت چپ حسینیه و در زیر ساباط قرار گرفته است. در قدیم سمت بالای ایوان خروجی حسینیه پست خانه یا تلگراف خانه بوده که در آن به وسیله مورس نما کارهای مخابراتی انجام می گرفته است.
خانه پنج:
این بنا در 25 کیلومتری بافق، کنار جاده بافق- یزد قرار دارد. به دلیل آنکه بنا در 5 فرسخی بافق قرار گرفته، به خانه پنج مشهور شده. این ساختمان دارای یک برج آجری 5 متری و دو آب انبار است. یکی از از آب انبارها مشهور به آب انبار زرتشتی است. آب این آب انبارها به وسیله باران تامین می شده در کنار برج، ساختمانی به مساحت 500 متر مربع از خشت و گل وجود دارد که مورد استفاده کاروانیان قرار می گرفته. در دوران پهلوی، این مکان پاسگاه ژاندارمری بوده است.
چاه خاور:
ساختمانی است که از نظر قدمت به زمان سلجوقیان می رسد. برجی دارد مدور به ارتفاع 6/2 متر، دارای 16 جایگاه تیراندازی و 4 سنگ انداز با مصالح آجر و گل در کنار مسیر قدیمی جاده بافق- یزد قرار دارد.
روستای شادکام:
ازروستاهای خوش آب و هوای شهرستان بافق است که در فاصله 40 کیلومتری آن قرار دارد. کوه های بلند دور تا دور موجب می شود روستا در زمستان نور چندانی نداشته باشد. آب روستا از چشمه تامین می گردد و رودخانه بزرگی دارد. این مکان زیبا، زیارتگاه و سرو کهنسالی قرار دارد.
قلعه صادق آباد، باغ میرزا محمد ملک، باغ سرچشمه فاضلیه، برج سنگی موری آباد، برج برکوئیه، کلک گزستان و . . . از دیگر آثا ر شهرستان بافق است.
(معدن تلاش "چغارت بافق" 1392-1343/ عالیه نقیب الذاکرین بافقی. یزد: اندیشمندان،1392. ص 42-58).
نگارش: مژگان شکرریز یزدی (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).