معماری دبیرستان
سنگ بنای دبیرستان ایرانشهر در روز جمعه چهاردهم فروردین 1315 شمسی با حضور آقای علی اصغر حکمت وزیر فرهنگ وقت در محل امروزی آن نصب گردید و بلافاصله کارهای ساختمانی آن شروع شد.
این دبیرستان با مساحت 17871 متر مربع با زیربنایی بیش از 6000 متر مربع هزینه ای بالغ بر 760000 ریال در برداشته است. بنای این دبیرستان در دو طبقه ی زیرزمین و همکف در حاشیه بافت تاریخی یزد و در ابتدای جبهه شمالی خیابان ایرانشهر (شهید رجایی کنونی) و در نزدیکی میدان شهید بهشتی که تنها چند سال پیش از آن احداث شده بود، واقع شده است.  قرارگیری این بنا در مجاورت خیابان و عقب نشینی آن از لبه خیابان با ایجاد یک فضای سبز کوچک، خود اولین تغییر در حوزه شهرسازی و معماری تا آن زمان محسوب می شود. چرا که تا آن موقع بناهای درونگرای یزد که در طول قرن ها در این شهر ساخته شده بودند به جز سردر ورودی  و گاه عمارت بلند بادگیر ، چیز بیشتری به مخاطبان بیرونی خویش عرضه نکرده بودند، حال آنکه اصلی ترین نمای مدرسه ایرانشهر رو به خیابان است و این خود یکی از نمادهای سنت شکنی در آن زمان  به شمار می رفت.
زمین دبیرستان قسمتی از کاروانسرای نوابی به مالکیت نواب آقا حسین بود که به اداره فرهنگ وقت اهدا شد. زمین های اطراف این ملک، به طرف خیابان ایرانشهر ، کشاورزی و بخش شمالی آن به طرف باغ ملی، گورستانی قدیمی بوده است.
مرحوم آقایان باغ گلشنی و سیدعلی آیت اللهی یادآور شدند زمانی که علی اصغر حکمت برای افتتاح دبیرستان آمد بچه ها دست یکدیگر را گرفتند  و با دست های گره خورده پیرامون زمین مدرسه وسعت آموزشگاه را مشخص نمودند.
در آبان ماه 1317 خورشیدی دبیرستان ایرانشهر به محل کنونی انتقال یافت و رسما افتتاح گردید. نشان دبیرستان عبارت است از دایره ای که در وسط آن مردی در حال مبارزه با ابوالهول است و رمز آن غلبه عقل بر جهل است.
تاریخ معماری دبیرستان
علی اصغر حکمت که در کابینه محمد علی فروغی وزارت فرهنگ را برعهده داشت، توسعه مدارس را از اولویت های خود قرار داده بود. دراین راستا وی با همکاری تنی چند از مهندسان برجسته فرانسوی از جمله آندره گدار و ماکسیم سیرو ساخت مدارسی با اصول معماری ایرانی را طرح ریزی کرد. دبیرستان ایرانشهر یزد نیز از جمله این مدارس ماندگار است که بر اساس الگوی معماری ساسانی و منطبق با جغرافیا و اقلیم منطقه گرم و خشک و کویری یزد به زیباترین فرم معماری توسط آندره گدار فرانسوی طراحی گردید و توسط ماکسیم سیرو ایرانشناس برجسته فرانسوی در سمت مدیر  پروژه ساختمانی و تنی چند از استادان ماهر یزدی و شاگردانشان ساخته شد.
از معماران تجربی یزدی که در این کار مشارکت داشتند عبارت بودند از:
محمد ابراهیم رمضانخانی
معروف به مند ابراهیم معمار ، پدر دکتر مهدی و دکتر اکبر رمضانخانی. وی به هنر طاق سازی به فن «یزدی بندی» معروف بود در حالی که معماران شهرهای دیگر این هنر را نمی دانستند.
فضل الله محبوبی اردکانی
فرزند ملاباقر استاد کار و معمار معروف زمان خود. او سقف های پردهنه را می ساخت و شاگرد معروفش حسین شاکری شمسی است. معروف بود که وی سقف هایی تا دهنه ده متری را با خشت خام می زده است.
استاد علی اکبر رحمانی
استاد احمد اشکذری در زمان خودش خیلی معروف بود . او سواد نداشت اما بی اندازه هنرمند بود و در ساخت دبیرستان ایرانشهر همکاری داشت.
استاد علی اکبر خرمی (معروف به اکبر آخوند)
با توجه به تاریخ تولدش در زمان ساخت دبیرستان بسیار جوان بود اما به سبب اینکه از آخرین بازماندگان شاهدان عینی و در عین حال هنرمند و استاد بود پاسخگوی بسیاری از سوالات دانشجویان معماری و محققین و نویسندگان عصر حاضر نیز بود.
بنا به گفته بعضی از پیشکسوتان معماری یزد ، استادانی چون: علی اکبر مجیبیان ، محمد مجیبیان ، کاظم مجیبیان معمار(پدر آقای دکتر مجیبیان) ، محمد جلالیان(پدر آقای دکتر عبدالحسین جلالیان)، حسین علی محمودی مهریزی ، علی اکبر گلاب ، محمود خوش زبان، میرزا عباس ابهجی اردکانی(هنرمند طاق پوش) نیز در کار ساخت همکاری داشته اند.
طرح دبیرستان از نظر معماری التقاطی از طرح کاروانسراهای ایرانی و بناهای دوره ساسانی است. قوس های شاخ بزی در مجاورت کلاس ها و رواق ها و طاق ها به سبک ساسانی در تالار اجتماعات از ویژگی های خاص این بنا می باشد.
درسال های بعد ساختمان های آزمایشگاه مرکزی ، باشگاه ورزشی و اطاق های جدید جهت کلاس درس به آن اضافه شد. همچنین طبقه اول دبیرستان موزه (زیرزمین ها) به همت دبیران علوم طبیعی یزد، به موزه علوم طبیعی تبدیل شده و رصدخانه نجومی نیز به آن ضمیمه گردیده است که دانش آموزان از اکناف و اطراف یزد جهت بازدید و تماشای آن به این موزه می آیند.
بررسی ساختمان دبیرستان ایرانشهر به خوبی نشان می دهد که سبک معماری این مجموعه باارزش تاریخی همخوانی دلپسندی با فرهنگ بومی و اقلیم ذاتی کویر دارد .
زمین دبیرستان قریب هیجده هزار گز مربع است که قسمتی خریداری و قسمتی هدیه شده است. اسلوب ساختمان از نوع صفوی است که با سبک ساسانی توام گردیده و بنایی بی نظیر را که شاهکار صنعت معماری است تشکیل داده است. این ساختمان منحصرا از سنگ و آهک و آجر ساخته شده و قطعه ای چوب یا آهن برای پوشش سقف های آن یا نگهداری پی ها به کار نرفته است.
طبقه اول را زیرزمین های وسیع روشنی که از نظر آب و هوای یزد پیش بینی گردیده تشکیل می دهد و زیرزمین ها راهروهای وسیع و زیبایی است که موجب تهویه و خنک گردیدن هوا می شود. طبقه دوم را کلاس ها و سایر قسمت های مختلف ساختمان تشکیل می دهد. تالار سخنرانی شاهکار صنعت معماری است و سقف آن که 2/10 گز تا 12 گز از کف ارتفاع دارد ، منحصرا با آجر بنا شده با قوس هایی به سبک ساسانی که زیبایی و عظمت خاصی به آن بخشیده و مهارت و زبردستی معمار یزدی را در پوشش های آجری نشان می دهد.
دبیرستان ایرانشهر به شماره ثبتی 20048 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. همچنین در تاریخ 28 تیر 1384 بر اساس مصوبه جلسه 725 شورای عالی مدارس کشور جزء چهار مدرسه کشور به نام «مدارس ماندگار» شناخته شد.
(ایرانشهر ماندگار : دبیرستان ایرانشهر یزد از دیروز تا امروز(جلد اول)/ به کوشش اکبر قلمسیاه. یزد: گیتا،1397.ص.51-74).
نگارش: مریم تجملیان (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).