نام رسمی و غیررسمی
در کتب مختلف تاریخی و جغرافیایی از این منطقه به «کُلخُنگان» یاد شده است. اما به مرور زمان این نام به «کُرخُنگان» تغییر پیدا کرده است. در زبان شفاهی و عامیانه، مردم به این منطقه «کرخنگون» می گویند.
جایگاه جغرافیایی
کرخنگان ، مرکز دهستان ایثار ، تابع بخش مروست به مختصات طول جغرافیایی 53,57 و عرض جغرافیایی 30,8 و به ارتفاع متوسط 2310 متر از سطح دریا قرار گرفته است.
روستای کرخنگان از طرف غرب به کوه های بلند و پرارتفاع بوانات فارس و از سمت جنوب به کوه های چنارناز محدود می شود.
این منطقه که در 57 کیلومتری جنوب غرب شهر مروست قرار گرفته است دارای آب و هوای سرد و کوهستانی می باشد که تا سال 66 جزء استان فارس بوده و پس از آن از بخش بوانات استان فارس منتزع و به بخش هرات و مروست (شهرستان خاتم) در استان یزد ملحق شد.
محدوده جغرافیایی که روستای کرخنگان در آن واقع شده است در واقع نقطه تلاقی استان های یزد و فارس است.
وضعیت اراضی
به طور کلی ، زمین های این منطقه یا از خاک خوب حاصلخیز برخوردار هستند که به آنها زمین های ملکی می گویند و یا زمین هایی که معمولا سنگ و ریگزار در آن ها فراوان یافت می شود و به زمین های سنگی معروف هستند.
شرایط اقلیمی
آب و هوای این منطقه تابع آب و هوای استان فارس و از لحاظ اقلیم، جزء مناطق نیمه خشک کوهستانی است و از لحاظ بارندگی از مناطق پربارش شهرستان خاتم و استان یزد محسوب می شود.
پوشش گیاهی
پوشش گیاهی این منطقه تحت تاثیر آب و هوای کوهستانی مناطق فارس ، متفاوت تر از دیگر نقاط استان یزد است و پوشش گیاهی آن را جنگل ها و مراتع تشکیل می دهند. جنگل های لای جمعه کر، لای تاریک ، نهرو، بیدپری، گرمه بالا از مهمترین جنگل های این منطقه هستند. و گیاهانی مانند ریواس، هکل، گل حسرت، گون، پونه و جرگه در این منطقه می روید.
منابع آب
قنوات، چشمه سارها و رودخانه های فصلی کرخنگان از منابع تامین آب منطقه به شمار می روند که در شرایط ترسالی معمولا از آب خوبی برخوردار هستند.
درخت چنار
درخت چنار از درختان دیر زیست قدیمی بوده که در باورهای مردم روستای کرخنگان جایگاه خاصی داشته و از قداست بالایی برخوردار بوده است. مردم این روستا بعضی اوقات در پای این درختان آش درست می کردند و به نشانه تقدس پارچه هایی را به شاخه های این درختان می بستند.
در کتاب «از مروست تا دهلی» آمده است : کرخنگان چناری 2500 ساله داشته است که متاسفانه قطع شده و دیگراثری از آن برجا نمانده است.
چنارهای کر کرخنگان
این درختان به عنوان کهنسال ترین موجودات زنده شهرستان خاتم ، در مزرعه کر این روستا جلوه گری می کنند. به عنوان یکی از جاذبه های زیبای طبیعی و گردشگری منطقه محسوب شده و همزمان با فرا رسیدن فصل تابستان، روزانه پذیرای تعداد زیادی از هموطنان از نقاط مختلف کشور است.
چنار کهنسال آن دارای 30 متر ارتفاع بوده و تاج پوشش آن با درختان چنار کوچک تر که در اطراف خود محصور کرده است به 1600 متر مربع می رسد. تنه این درخت شکافته و به پنج قسمت تقسیم شده است و با دقت می توان آثاری از سوختگی طبیعی را در وسط تنه درخت مشاهده کرد که شاهدی برای ادعای عجیب مردم منطقه است که معتقدند چنار کرخنگان هر صد سال یک بار خود به خود آتش می گیرد.
در قسمت شمالی این اثر، قبرستان قدیمی با سنگ نوشته های تاریخی و کهن قرار دارد که سابقه زندگی در این منطقه را به گذشته های دور تاریخ بشری برمی گرداند. این اثر زیبای طبیعی و تاریخی با شماره 10 در فهرست آثار طبیعی – ملی ایران به ثبت رسیده است.
درختان چنار جرمق علیا (گرمه بالا)
درخت چنار قدیمی که در مزرعه گرمه بالا قرار دارد، به شماره 266 در فهرست آثار طبیعی – ملی کشور ثبت شده است.
قدمت این اثر طبیعی به حدود 700 تا 750 سال قبل می رسد. تک پایه قطر یقه اش 685 سانتیمتر و تاج آن به طور کامل سالم بوده ولی تنه آن در اثر سن زیاد پوک و سوخته و منجر به خالی شدن آن شده است و ریشه درخت تا عمق 12 متری زمین پیش رفته است.
(فرهنگ عامه کرخنگان/ / اکبر رنجبر. یزد: آرتاکاوا، 1399. ص 25-34(.
نگارش: مریم تجملیان (کتابدار کتابخانه وزیری).