- وجه تسمیه
اردکان از دو کلمه «ارد» و «کان» تشکیل شده که «ارد» به معنی مقدس و «کان» یعنی معدن. با این ترکیب، واژه اردکان به معنای سرزمین مقدس می باشد. اما در جامع مفیدی «ارد» به کسر الف به معنی دور آمده است و نوشته است چون اطراف اردکان معادن زیادی وجود دارد در نزد مردم این منطقه به اردکان معروف گشته است.
- آشنایی با شهر اردکان
شهر اردکان در مسیر راه تهران بندرعباس در 60 کیلومتری شمال شهر یزد واقع شده است. تاریخ دقیق بنای این شهر مشخص نیست ولی آنچه از متون تاریخی مستفاد می شود، این شهر در بستر دریای ساوه، پس از خشک شدن بنا گردیده است. اما عمده شهرت اردکان از قرن هفتم و در جریان مسافرت عارف مشهور، شیخ نقی الدین دادا محمد به اردکان می باشد. توسعه همه جانبه این شهر در دوره صفویه صورت گرفته است. چنانکه صاحب جامع مفیدی در سال 1085 قمری درباره اردکان می نویسد: این شهر به علت وجود علما و فضلا به «یونان کوچک» شهرت دارد. در این دوره علاوه بر توسعه فرهنگی ، شهرسازی اردکان نیز صورت کاملی به خود گرفته و آخرین حصار بست اردکان تکمیل گردیده است و هشت دروازه برای ورود و خروج به شهر در اطراف آن تعبیه شده است. دور تا دور شهر بارویی بلند کشیده شده و برای حفاظت از این بارو برج های دیده بانی بنا گردیده است و نیز در اطراف شهر خندق حفر شده است. بازار بزرگ از دروازه جنوبی تا دروازه شمالی به طول تقریبی 750 متر کشیده شده است و کاروانسراها، حسینیه ها، مساجد، حمام ها و سایر اماکن عمومی در مسیر این بازار قرار داشته اند.
توسعه اماکن داخل حصار تا اواخر دوره قاجار ادامه داشته اما از اوائل دوران پهلوی تخریب این بافت تاریخی آغاز گردیده و تاکنون ادامه دارد (سال1387).
در سال های اخیر بافت تاریخی اردکان در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است و تا حدی از ساخت و سازهای نامناسب و تخریب ها جلوگیری به عمل آمده است.
- آشنایی با آثار تاریخی اردکان
آثار دیدنی داخل شهر
- مسجد زردگ
اولین مسجدی که در منطقه اردکان بنا گردیده وبه طور کلی از خشت و گل می باشد و به همین سبب مولف آن را  «گنج گلین» نامیده است. این مسجد در سال های اخیر توسط مولف با همکاری شهرداری و مرکز تربیت معلم شهید بهشتی اردکان و میراث فرهنگی یزد بازسازی و مرمت شده است.
- مسجد کچیب
این مسجد از بناهای قرن هفتم می باشد که بنا به نوشته جامع مفیدی در سال 711 هجری قمری دو قطعه زیلو بر آن وقف گردید که تا سال 1085 آنها سالم بوده است. این مسجد به مرور زمان در زیر خاک فرو رفته و امروز قسمت اعظم آن هنوز در زیر خاک می باشد که مقدمات خاکبرداری و احیای آن فراهم شده است (سال1387).
- مسجد زیرده
این مسجد در محله زیرده (سفلی) اردکان واقع و از بناهای قرن دهم می باشد. قدیمی ترین آثار موجود در این مسجد در چوبی آن می باشد که متعلق به سال 989 ه.ق. است. همچنین یک لوح کاشی در این مسجد نصب می باشد که متعلق به سال 1017 قمری است.
- مسجد جامع
از دیگر بناهای داخل شهر اردکان مسجد بزرگ جامع است . این مسجد در محله بالا ده «علیا» اردکان در کنار بازار و چهارسوق و حمام بنا گردیده است . مصالح به کار رفته در مسجد بیشتر از خشت و گل میباشد و بزرگ ترین مسجد شهر اردکان محسوب می گردد.
تاریخ بنای این مسجد به درستی معلوم نیست ولی قدیمی ترین زیلوی آن متعلق به سال 1005‪می باشد.
دیگر آثار تاریخی موجود د رشهر اردکان عبارت است از: حمام چرخاب، لوح کاشی حمام چرخاب، حمام بازار، حمام حاج ملا حسن، حسینیه بازار نو، قسمتهای باقی مانده از بازار بزرگ شهر، مسجد حاج رجبعلی، مسجد حاج سعیدا در چرخاب، مسجد زین الدین، دروازه علی بیک و ...
بافت قدیم
بافت قدیم اردکان یکی از سالم ترین بافت های قدیم کشور می باشد و از نظر معماری بسیار ارزشمند است و اکثر خانه رجال و بزرگان اردکان در این بافت قرار دارد. جالب ترین قسمتهای بافت عبارت است از دربند صدرالفضلا، دربند مجدالعلما، دربند سلطان، دربند حاج ملاتقی، برج منزل سلطان، منزل انصاری، منزل صدرالفضلا، منزل شیخ علی مجتهد، منزل تقدیری و ...
(گنجینه اردکان: میراث ماندگار/ علی سپهری اردکانی. [اردکان] : موسسه پژوهشی اردکان شناسی، قداست، 1387.ص.9-15).
نگارش: مریم تجملیان(کتابدار کتابخانه وزیری).