تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار/ رضا نقدی. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1399.
از متن کتاب:
متولیان و نایب التولیه ها
واژه تولیت به معنای سرپرستی و ولایت است و در اصطلاح به معنای واگذاری امور املاک موقوفه و سرپرستی و ریاست مشاهد متبرکه و مقابر مقدسه می باشد. متولی کسی است که برحسب صفات و مشخصاتی که واقف در وقفنامه ذکر کرده است، در هر عصر و زمانی به اداره امور وقف، موافق نظر واقف می پردازد. عمل و سمت متولی در اداره موقوفه به نام تولیت خوانده می شود.
مزار امام رضا (ع) نیز از همان ابتدا متولی داشته است . منتهی سرپرستی و اداره حرم تا اواخر دوره تیموری در دست نقبای سادات موسوی از نسل حمزه بن موسی الکاظم بوده و از این زمان سادات رضوی از نسل موسی مبرقع فرزند امام جواد (ع) نیز آن ها را در اداره امور حرم یاری می کرده اند. تا اینکه از عصر صفوی متولیان از طرف پادشاهان صفوی انتخاب می شدند که بیشتر از میان خانواده های سادات به خصوص سادات حسینی و رضوی بودند.
در دوره قاجار، متولیان آستان قدس بیشتر از رجال حکومتی و شاهزادگان انتخاب می شدند. بیشتر متولیان این دوره ، هم زمان با منصب تولیت، حکمرانی ایالت خراسان را در اختیار داشتند.
وظیفه متولی، مدیریت موقوفات و امور و انتظامات داخلی حرم بوده که به وسیله خدمه و عمال آستانه تحت مراقبت او اداره می شد. گاهی هم مستقیما از طرف پادشاه وقت نسبت به رتق و فتق پاره ای از امور وعزل و نصب بعضی از اعضا و خدام آستانه احکام و فرامینی صادر می شد.
متولی هر روز در محلی به نام دارالتولیه می نشسته و به امور حرم رسیدگی می کرده است. اسامی متولیان آستان قدس در عصر قاجار و سال های تولیت آنها همراه با زندگینامه درصفحات 372 تا 452 کتاب آمده است.
مشاغل و کارمندان کتابخانه
در عصر قاجار روسای کتابخانه معمولا از شاهزادگان قاجار بودند همانند شیخ الرئیس که خود از استادان عصر و شاعر بود. اوکتای ها به ویژه اوکتای قاآن میرزا اهل شعر و ادب بودند. سایر مشاغل عالی کتابخانه نیز در دست برخی از شاهزادگان قاجار بود. دیگر مشاغل را هم مردم و هنرمندان عهده دار بودند که از آن میان ملاحسین صحاف باشی و فرزندانش و میرزا احمد مُذهّب باشی را می توان نام برد که از برجسته ترین هنرمندان عصر بودند. بعضی از مشاغل کتابخانه به صورت موروثی از پدر به پسر می رسید.
تعیین کتابدار در دوره قاجار ، همچون سایر کارکنان و خدمه آستان قدس بر عهده متولی بوده است.
از عهد صفوی تا اواسط دوره ناصری، کتابدار اداره تمامی امور کتابخانه را بر عهده داشت و در واقع رئیس کتابخانه بود و متولی مستقیم با وی مکاتبه داشته است. اما به تدریج از اهمیت ، اختیارات و وظایف وی کاسته شده و تعدادی از وظایف وی به عهده مشرف و در دوره های بعد ناظم، رئیس ، امین و نایب کتابخانه گذاشته شده است.
در کتابخانه تقریبا از سال 1285ق. منصب امین به وجود آمده است. از اسناد برمی آید که امین به عنوان امانت دهنده کتاب بوده است. همین طور در کتابخانه نیز همانند دیگر قسمت ها ی مختلف آستان قدس ، مشرف وجود داشته است. این سمت در کتابخانه از اواسط دوره قاجار ایجاد شده است. وظیفه مشرف معمولا  نظارت بر امور و گاهی ثبت و ضبط اموال آن مجموعه ، نوشتن روزنامچه ها و طومار نذورات بوده است. به همین ترتیب منصب های ناظم کتابخانه ، ریاست کتابخانه ، معاون ، مدیر ، ناظر، خادم ، دربان، فراش، مدرس، ضابط، مستوفی (منشی) و مُذهّب نیز در این دوره به وجود آمد که شرح وظایف هر کدام با اسامی آنها آمده است.
این کتاب اثری جامع و فراگیر و در عین حال مختصر و علمی درباره تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار است . در تدوین این کتاب ابتدا به نقد و بررسی منابع و تحقیقاتی پرداخته شده است که در خصوص آستان قدس در عصر قاجار مطلب دارند. فصل دوم پیشینه آستان قدس تا آن زمان است. فصل سوم تاریخ آستان قدس در دوره هر یک از پادشاهان قاجار و مشروطیت است. از فصل چهارم به بعد تشکیلات حرم رضوی در عصر قاجار، تشکیلات بیوتات حرم رضوی، تشکیلات اداری- مالی آستان قدس رضوی، موقوفات ، بناها، آداب و رسوم، مشاهیر مدفون در حرم در این دوره ، و در آخر منابع و مآخذ و جداول و نمودارها و نقشه ها و تعدادی از متن اسناد و تصویر آن ها و نیز تصاویری از دوره قاجار که از حرم باقی مانده ، گنجانده شده است.
نگارش: مریم تجملیان (کتایدار کتابخانه وزیری).