تاریخ مهمان سرای آستان قدس رضوی: از آغاز دوره صفویه تا پایان دوره قاجاریه/ سهراب  پورمحمد تقی جعفرآبادی. مشهد:بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1399.
تاریخ آستان قدس رضوی در واقع از همان لحظه شهادت  و خاک سپاری حضرت امام رضا (ع) در سرزمین طوس آغاز می گردد. بارگاه مطهر حضرت رضا (ع) به جز دو سه مورد تخریب و اهانت که بر اثر تعصبات کور مذهبی ، نادانی و بی دینی در برهه کوتاهی از زمان در دوران غزنویان ، غزان و مغولان صورت گرفت- که بلافاصله نیز جبران و مرمت شد- در سایر دوران ها به ویژه پس از تشکیل حکومت شیعه مذهب صفویه همواره مورد احترام و تکریم مردم و دولت قرار داشت.
در دوران حکومت طاهریان و صفاریان که مصادف با سال ها و دهه های نخستین شهادت حضرت رضا (ع) بود از این واقعه مهم با بی تفاوتی گذشتند. نبودن نقل آن در منابع دست اول تاریخی این نکته را تقویت می کند. در دوران سامانیان توجه بیشتری به شیعیان شد. مساعدت سامانیان با شیعیان تا آنجا بود که فردی مانند ابومنصور محمد بن عبدالرزاق شیعی را به حکومت طوس گماردند. وی با توجه به مطالب ذکر شده در عیون اخبار الرضا توجه خاصی به مشهد الرضا داشت.
ادارات و بیوتات مختلفی د ر زمان صفویه در آستان قدس پایه گذاری شد که بعضی از آن ها مانند مهمان سرا، کتابخانه و غیره تا به امروز باقی مانده اند. هرچند تاریخ مهمان سرای آستان قدس رضوی با توجه به اسناد با عنوان کارخانه مبارکه به زمان صفویه باز می گردد، اما زمینه های تاسیس آن به دوران قبل از صفویه ، به ویژه به دوره تیموریان می رسد.
در زمان تیموریان، افزون بر گوهرشاد آغا که با ساخت مسجد معروف گوهرشاد و چندین مدرسه دیگر در مشهد نام جاودان یافت، امیر علیشیرنوایی وزیر سلطان حسین بایقرای تیموری نیز توجه خاصی به بارگاه رضوی نشان می داد...
در کتاب مکارم الاخلاق آمده است:
... ایضا ایوانی در کمال رفعت و نهایت زیب و زینت در همان روضه شریفه بنا کرده اند و غلورخانه ای نیز احداث نموده اند که هر روز در آنجا به اطعام فقرا و ضعفا و ایتام قیام نمایند.
بنا به اشاره کتاب مکارم الاخلاق روشن است که اطعام، مخصوص فقرا، ضعفا و ایتام بوده است و شامل همه زائران یا مجاوران نمی شده است. با وجود این ، همین اشاره ی کوتاه کتاب مذکور به وجود مکانی بنام غلورخانه در حرم مطهر رضوی در قبل از تاسیس حکومت شیعه مذهب صفویه بسیار قابل ارزش است. چرا که با همین گزارش مختصر می توان تاریخ اطعام در حرم رضوی را به قبل از دوره صفویه و به عصر حکومت های غیر شیعی ارتباط داد.
تاریخ رسمی تاسیس مهمان سرا با عنوان «مطبخ» به زمان صفویه بر می گردد و از این زمان به بعد است که به صورت منظم به اطعام روزانه مبادرت ورزیده اند.
با به قدرت رسیدن قاجارها در ایران و تثبیت قدرت ایشان در زمان سلطنت فتحعلی شاه و اعزام اولین متولی رسمی از تهران به مشهد، اوضاع آستانه رو به بهبودی گذاشت و مهمان سرای حضرت توسعه یافت.
کتاب «تاریخ مهمان‌سرای آستان قدس رضوی» داستان این مهمان‌سرا از آغاز دوره صفویه تا پایان دوره قاجاریه را روایت کرده است؛ روایتی که با همکاری بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس و مرور اسناد تاریخی موجود شکل گرفته است.
حتی مرور سرفصل‌های کتاب هم به اندازه کافی جذاب است تا مخاطب را به خواندنش ترغیب کند. از «نام‌ها و مکان‌های قدیم مهمان‌سرا» گرفته تا «بودجه، درآمدها و هزینه‌های آن». فصلی از کتاب هم به معرفی «مشاغل و مناصب قدیم مهمان‌سرا» در دوره‌های صفویه، افشاریه و قاجاریه اختصاص دارد و در فصلی دیگر نیز، به خدمات مهمان‌سرا از جمله اطعام فقرا اشاره شده است. اما این کتاب فصل‌های جذاب و خواندنی دیگری هم دارد: «کمیت، کیفیت و زمان پذیرایی در مهمان‌سرا» ، «انواع غذاها ، ظروف و لوازم مهمانسرا» و ...
در گفت و گویی با نویسنده کتاب ، ایشان از چگونگی شکل گیری ایده نوشتن کتاب می گوید: « در دوره کارشناسی ارشد بنا داشتم پایان نامه‌ای بنویسم و به دنبال موضوعی ارزشمند و بکر بودم. با توجه به این‌که خودم کارمند مرکز اسناد آستان قدس بودم، احساس کردم به دلیل دسترسی به اسناد تاریخی، می‌توانم سوژه بکری را در میان این اسناد پیدا کنم که تاکنون به آن پرداخته نشده باشد. پس از انجام تحقیقاتی به این نتیجه رسیدم که با وجود خدمات ارزشمند مهمان‌سراهای آستان قدس به زائران، هنوز هیچ پایان نامه‌ای در این زمینه نوشته نشده است. به سرعت مطالعه اسناد تاریخی این زمینه را شروع کردم و برای رسیدن به نتیجه مطلوب چند صد سند تاریخی که در این مرکز وجود داشت را خواندم. حجم بالای اسناد مرتبط با این موضوع و نیاز به دقت بالا در مطالعه و تحقیق روی آن‌ها، کار را کمی دشوار می‌کرد اما در نهایت در سال ۱۳۹۳ پایان نامه‌ام با این موضوع تکمیل شد و در سال ۱۳۹۹ نیز کتاب آن منتشر گردید».
نگارنده در این اثر کوشیده است ضمن بیان تاریخ و تحولات مهمان سرای آستان قدس رضوی در دوره های گذشته ، نام و یاد واقفان و زحمتکشان این نهاد متبرک آستان قدس رضوی را که در گذشته های دور زحمت بی دریغ کشیدند و امروز روی در نقاب خاک پنهان کرده اند، گرامی دارد و جاودان سازد.
نگارش: مریم تجملیان (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).