کتابخانه و موزه وزیری یزد

- خیابان کرمان (دهم فروردین کنونی)
در سال 1322ش.، حد فاصل میدان شهید بهشتی  تا «میدان مارکار» ، خیابانی به نام «خیابان کرمان» که اکنون «دهم فروردین» نام دارد، احداث شد. قرار داشتن این خیابان در مسیر کرمان ، علت نامگذاری آن می باشد.
محله کوی تل «دروازه قصاب ها» جلوی این خیابان قرار دارد. زمین جلوی دروازه ، محل نگهداری گوسفند و کشتار آن بود که  در مسیر این خیابان قرار گرفت ؛ به همین علت آن محل ، به «دروازه قصاب ها» معروف شده است.

- خیابان ثریا (سلمان فارسی کنونی)
در سال 1325ش. پنجمین خیابان یزد که امروزه به نام «خیابان سلمان فارسی» نام گذاری شده است، احداث شد. در آن سال ساختمان ها و کاروانسراهای پشت حسنیه امیرچقماق که محل بارانداز کالا بود ، مقداری از بازارچه حاجی قنبر و ساختمان حسینیه امیرچقماق در مسیر طرح قرار گرفت و قصد داشتند آن بنای تاریخی با آن منازه های سر به فلک کشیده را تخریب کنند . نقل است در زمان مذکور یک فرماندار غیر بومی که به آثار باستانی اهمیتی نمی داد، برای اینکه «خیابان شاه» (قیام کنونی) به خیابان ثریا متصل شود، تصمیم گرفت مجموعه امیرچقماق را خراب کند که با مخالفت مردم یزد ، به خصوص حاج سید علی محمد وزیری روبه رو شد و توسط یک معمار این شکایت به تهران برده شد. پس از چند روز از طرف بارزسی کل کشور، مامور ی به یزد آمد و فرماندار را از این کار منصرف کرد. هر چند از تخریب مناره های امیرچقماق جلوگیری شد، اما قسمتی از آن خیابان احداث شد و بازارچه ای به نام «شرباز» (شاهدباز) و مغازه شیرینی سازی حاج خلیفه رهبر که در مسیر واقع بود تخریب گردید ولی حسینیه و مسجد شرباز، آب انبار آن و خانه معروف «حسنیعلی هراتی» که برای مراسم عزاداری در ماه محرم بود، در مسیر قرار نگرفت. احداث خیابان نیمه کاره تعطیل شد و سال ها گذشت ، عاقبت دو طرف حسینه امیرچقماق که تعدادی کاروانسرا و حمام امیرجقماق قرار داشت، تخریب و خیابان، کنار گذر احداث و آن مسیر به خیابان ثریا متصل شد. ادامه خیابان ثریا در سال 1337ش. احداث شد و تا نزدیکی های چهارراه بسیج ادامه پیدا کرد. این پنجمین خیابانی بود که ساخته می شد.
- خیابان ایرانشهر (شهید رجایی کنونی)
خیابان ایرانشهر که پس از انقلاب «شهید رجایی» نام گرفت، در سال 1334 ش. احداث شد. خیابان ایرانشهر ابتدا تا نزدیکی کوچه ناجی ساخته شد و در این محل (کوچه ناجی) ، خیابان مسدود بود. بنای ساختمان دبیرستان ایرانشهر که در جلوی خیابان واقع شده است از سا ل 1314  شروع شد و در سال 1317 به پایان رسید. بعد از چند سال این خیابان گسترش یافت. تعدادی از خانه های خشت و گلی  با بادگیرهای سر به فلک کشیده ، کوچه های پیچ در پیچ و قسمت زیادی از حسینیه متولی در مسیر قرار گرفت. چاه های آب بسیاری در مسیر این خیابان مشاهده شده است. احداث این خیابان باعث آبادانی محلات پشت باغ  و مصلی گردید.
- خیابان شهید مطهری 
در سال 1339 ساخته شد. حد فاصل این خیابان از باغ ملی تا نزدیکیهای کوچه«سردوراه»  (چهارراه فرهنگیان) بود. در مسیر این خیابان رودخانه بود که روی آن پل ساخته بودند. در آن زمان سر دو راه جزء حومه یزد به حساب می آمد. ابتدای کوچه سردوراه  جاده ای خاکی قرار داشت که بیشتر، محل عبور ماشین های سبک و سنگین بود. ماشین هایی که به خارج از شهر؛ معمولا اصفهان و تهران، رفت و آمد می کردند . به آنجا «دروازه چهار منار» می گفتند. همچنین در آنجا مکانی به نام «اداره نوافلی» بود که از کالاهای ورودی، مالیات اخذ می کردند و عوارض عبور و خروج، از اهالی می گرفتند . در این محل کافه و قهوه خانه ای به نام «عباس دانش» وجود داشت و افرادی در آنجا پاتوق می کردند. آن محل در مسیر خیابان قرار گرفته است و امروز به «چهارراه فرهنگیان» معروف است.
در خیابان کشی خیابان مطهری، بیشتر کوچه باغ ها و باغ ها درمسیر خیابان قرار گرفت . به مرور زمان این خیابان گسترش یافت و انتهای آن به صحرای شحنه رسید که خارج از شهر و مسیر راه تهران و اصفهان بود. در این مسیر، بیابانی از شن های ریز قرار داشته  که امروزه آن محل به «چهارراه شحنه» معروف است (زمانی که بلوار 22 بهمن احداث نشده بود به «سه راه شحنه» معروف بود). اداره آموزش و پرورش در محله سردوراه ساخته شد. پس از انقلاب این خیابان ادامه پیدا کرد و آرامستان قدیمی به نام «سیدصحرا» در کنار آن قرار گرفت. در چند سال اخیر که شهرداری تصمیم گرفته است تا آرامستان را بازسازی کند این مکان به صورت فضای سبز درآمده است. همچنین «پارک غدیر» که قبلا محل «بنیاد نیکوکاری ملک» (بنیاد یزد) بود اکنون قسمتی از آن به هنرستان صنعتی و بقیه آن به پارک تفریحی تبدیل شده است.
در ادامه بلواری به نام «بلوار جمهوری اسلامی» احداث گردید که «بیمارستان افشار»، «شرکت توانیر» و بانک های متعددی در آن ساخته شد که این بلوار در انتها به دروازه قرآن متصل می شود.
- خیابان امیرکبیر(انقلاب )
اداره راه و ترابری در سال ۱۳۴۰ شمسی تاسیس شد. در همین سال  خیابان امیرکبیر مشهور به خیابان «امیرآباد» نیز احداث شد. در این خیابان کشی صفه های چهار طبقه حسینیه بزرگ که کاشیکاری زیبایی داشت و به نام «دروازه تکیه حسینیه» معروف بود و نیز تعدادی از خانه های خشتی و کوچه پس کوچه هایی که به کوچه «بیدآباد» و «باغ صندل» معروف بود در مسیر خیابان قرار گرفت و به چهار راهی که امروز چهارراه «دولت آباد» نام دارد ، ختم شد . این خیابان پس از انقلاب به خیابان «انقلاب» تغییر نام یافت. 
در سال ۱۳۵۰ این خیابان کشی ادامه یافت و اراضی دولت آباد و کسنویه و بعد از انقلاب اراضی مرد آباد (محمودآباد) در امتداد مسیر این خیابان قرار گرفت. این مناطق در آن زمان ها جزء حومه یزد محسوب می شد. 
در ۱۳۵۰ در خیابان امیر کبیر (انقلاب) سینمای بزرگی به نام «شهر فرنگ» ساخته شد که یکی از سینماهای مجهز یزد بود. سینما شهر فرنگ پس از انقلاب به سینما «فرهنگ» تغییر نام پیدا کرد ولی بعد ها تعطیل شد. اکنون این سینما تغییر کاربری داده و به فروشگاه تبدیل شده است. در امتداد خیابان کشی کارخانه «آقا» در مسیر خیابان قرار گرفت  سپس «آقا»ا حسینیه بزرگ و بی نظیری را در این خیابان ساخت. مدرسه «آقا» هم در کنار آن ساخته شد که امروز مدرسه شاهد نام دارد 
- بلوار شهید صدوقی
در سال ۱۳۴۷ نهمین خیابان احداث شد و تعداد زیادی از باغ ها و کوچه باغ ها در این مسیر قرار گرفت. این خیابان کشی تا نزدیکی میدان «باهنر» ادامه یافت که بعدها به صورت بلوار درآمد. باغ «حاج میرزا تقی رسولیان» نیز در این خیابان واقع شده است.. امتداد این خیابان به صورت جاده با آسفالت سرد (آسفالت موقتی بدون زیرساخت»  جاده تفت نام داشت که پیش از انقلاب در میانه اراضی حومه « اهرستان » تکمیل گردید، به صورت بلوار درآمد و مسجد تاریخی اهرستان در کنار آن واقع شد. این بلوار از میدان آزادی شروع شد و بعد از گذشتن از میدان های «باهنر »، «همافر » و «ابوالفضل» به جاده تفت متصل گردید. در دهه اخیر جاده تفت به صورت بزرگراه درآمد و میدان و پل زیرگذر احداث شد و اطراف آن را آپارتمان سازی کردند. شهر رو به گسترش رفته و در مسیر بلوار، پارک بزرگی به نام « پارک کوهستان» احداث گردید. در امتداد جاده ، طرح ساخت بزرگترین بیمارستان قلب اجرا شد که اکنون در حال ساخت می باشد. 
- بلوار امامزاده جعفر
در خرداد ۱۳۴۸  این بلوار  به بهره برداری رسید. در اجرای این پروژه صفه دو طبقه حسینیه تخریب شد و در مسیر قرار گرفت. در این خیابان کشی تعدادی از خانه های قدیمی از محلات تخت استاد ، مصلای عتیق ، حمام، کاروانسرا ، آب انبار و بازارچه مصلی در مسیر قرار گرفت  زورخانه مصلا نیز که اطراف دیوارهای آن نقش و نگار از شیر ، ببر و پلنگ داشت و به صورت مغازه میوه فروشی و ... در آمده بود و توسط «میرزا عدل میزان» اداره می شد، در مسیر واقع گردید. در این خیابان کشی بقعه «امامزاده جعفر»، حسینیه «مصلای عتیق» در کنار بلوار و مقداری از حسینیه محله تخت استاد در مسیر قرار گرفت و روی زمین باقی مانده ، حسینیه کوچکی ساختند. آب انبار محله تخت استاد نیز در کنار بلوار قرار گرفت. در مسیر این بلوار، سه راه به چهارراه«ایرانشهر» ( رجایی)  تبدیل و به سه راه «فرهنگیان» متصل شد  بین این دو مسیر کوچه خاکی درازی بود که از طرف جنوب به محله سر دو راه و از طرف شمال به محله مصلی عتیق ، تخت استاد و ... ختم می شد. در این مسیر بقعه «سید خلیل» و «سید جلیل» خانقاه «شاه نعمت الله ولی» و دبیرستان پهلوی در کنار بلوار واقع شد و دروازه مصلای عتیق در مسیر خیابان قرار گرفت.
- خیابان شاهپور(فرخی)
در دهه 1320 ش. خیابان «شاهپور» از میدان شهید بهشتی کنونی تا باغ ملی خیابان کشی شد. در این خیابان کشی مقداری از اراضی کشاورزی حومه خرمشاه در مسیر قرار گرفت. محمدرضا شاه  در سال 1325 که به یزد آمد دستور ساخت بیمارستان را در این خیابان تازه تاسیس داد و کلنگ آن  را به زمین زد. بودجه آن تامین شد و در آن زمان تنها بیمارستان مجهز در این شهر به نام «پهلوی» ساخته شد. پس از انقلاب این بیمارستان به نام «فرخی» و سپس «شهید رهنمون» تغییر نام پیدا کرد.
در سال 1386 هنگامی که حضرت آیت الله خامنه ای به یزد آمدند دستور بازسازی بیمارستان را صادر کردند. بودجه آن تامین شد و پس از چهارسال آن بیمارستان بازسازی و به صورت مجهز ساخته شد. امروزه بیماران بسیاری از راه دور و نزدیک به بیمارستان شهید رهنمون مراجعه می کنند. 
اورژانس این بیمارستان به نام «کلانتری» یکی از اورژانس های فعال یزد محسوب می شود که توسط ورثه آقای کلانتری ساخته شده است.
در آن زمان همه زمین های اطراف خیابان شاهپور (فرخی) اراضی کشاورزی بود. «محمدهراتی» اولِ این خیابان ، بیمارستان مجهزی به نام «هراتی» ساخت و بلدیه (شهرداری) و در کنار آن کشتارگاه گوسفند بنا کرد که امروز به پاساژ «مروارید» تغییر کاربری داده است. در بقیه زمین ها هم خانه ساختند. همچنین دو باب مغازه و سه گاراژ در این خیابان ساخته و در انتهای خیابان چند باب مغازه احداث شد و بقیه به صورت زمین باقی ماند. یکی از مغازه ها تعمیرگاه ماشین و دیگری تشک دوزی خودرو بود. یک گاراژ که در آن صافکاری و نقاشی ماشین انجام می شد، متعلق به «آقای رهاوی» (کتانه) بوده است و دو گاراژ دیگر متعلق به «حسن اوراق چی» بوده که اوراق های ماشین را می فروخت . «عبدالخالق داد» یک آب انبار نزدیک بیمارستان پهلوی (شهید رهنمون) احداث کرد که امروز جلوی آن به صورت مغازه درآمده است. 
بعد از انقلاب ساختمان دادگستری و اداره ثبت اسناد و املاک در این خیابان ساخته شد. 
- باغ ملی
زمین بزرگ انتهای خیابان شاهپور قبرستانی به نام «پیرکله» بوده است. نقل می شود که در زمان پهلوی دوم اطراف این قبرستان صحرا بوده است و راهزنان در زردوهای آن (حفره های زیرزمینی) مخفی می شدند و افرادی که محصولات خود را از حومه های اطراف مثل: سردوراه ، خرمشاه، اهرستان، عیش آباد و ... با الاغ به شهر می بردند، در هنگام بازگشت از شهر و شب هنگام مورد حمله این راهزنان قرار می گرفتند و پول و اجناسشان به غارت می رفت. 
در زمان پهلوی اول آن قبرستان درختکاری شد و «باغ ملی» نام گرفت. در زمان پهلوی دوم در سال1340 مردی باغبان که اهل یزد هم نبود، با خشت و گل یک بنای نمایشی ساخت و گفت : «من این بنا را یادگاری ساخته ام.» این بنا در پشت دیوار استخر قرار داشت که در سال 1394 به علت بازسازی پارک تخریب شد. در اواخر دوران پهلوی اول یکی از خیرین آب انباری را در باغ ملی ساخت. در زمان پهلوی دوم، تنها ساختمان استخر شنا در یزد، در گوشه ای از باغ ملی بنا شد. در سال 1350 ساختمان مدرن شهرداری با همت و نقشه مرحوم مهندس موید علایی در گوشه دیگر آن به پایان رسید. جلوی باغ ملی به صورت میدان درآمد و در قسمت جنوب میدان ، سینما «مهتاب» ساخته شد. پس از انقلاب نام میدان باغ ملی به «میدان آزادی» تغییر کرد. در سال 1394 استخر شنا تخریب و به جای آن آب نما ساخته شد. ساختمان شورای شهر در کنار ساختمان شهرداری بنا شده است.

- بلوار طالقانی
پس از انقلاب سینما مهتاب تخریب شد و در مسیر بلوار طالقانی قرار گرفت. آب انبار نیز در کنار میدان قرار گرفت. این خیابان کشی از میدان آزادی شروع شد و تا چهار راه مهدیه ادامه یافت . باغ ها و زمین های حومه خرمشاه، کشتارگاه  و مسجد محمدی مشهور به مسجد «خان آلمان» در کنار بلوار جای گرفت. بعدها در ابتدای بلوار، پاساژ ستاره روی زمین بزرگی به نام «باغ گودالی» ساخته شد. مغازه ها ، ساختمان های پزشکان و مرکز درمانی «خاتم الانبیا» نیز در این بلوار بنا گردید .
-  فلکه مجسمه (میدان شهید بهشتی)
در سال 1330 ، زمین بسیار بزرگی بین چهار خیابان باقی ماند که در آنجا میدانی به شکل دایره ساخته شد. سپس دور آن با ستون آجری نماسازی شد و مغازه های تجاری ساخته شدند. در سال 133‪5 در آن میدان چند حوض ساخته شد و اطراف آن را چمن کاری و درخت کار ی و گل کاری نمودند. در وسط میدان نیز ستون سنگی بلندی ساخته شد و مجسمه ایستاده شاه را روی آن گذاشتند. در سال 1337ش. «مهندس غفاری» فرماندار وقت یزد، مجسمه جدید شاه را که سوار بر اسب بود نصب کرد. این میدان که در آن زمان تنها میدان بزرگ شهر به حساب می آمد، تفرجگاه مردم و محل برگزاری مراسم جشن و شادمانی ، میتینگ ها و رژه ها بود.
در سال 1357 ، بعد از فرار شاه و در شرف پیروزی انقلاب ، عده ای از جوانان انقلابی سیم بکسل به مجسمه شاه بستند  سپس با تریلی آن را کشیدند و مجسمه را از جا کندند.
- خیابان ولیعهد (کاشانی کنونی)
خیابان کاشانی که در سال 1350 احداث شد، از میدان مارکار آغاز می شود و اراضی کشاورزی «اکبرآباد» ، «نعیم آباد» (آبشاهی)، «مهدی آباد» (غول آباد) را در برمی گیرد. ابتدای مسیر این خیابان از محله زرتشتیان عبور می کند و «آتشکده زرتشتیان» ، «زایشگاه بهمن» ، «بیمارستان مجیبیان»، سینما کاخ (سینما ایران) ، پارک فرح (هفتم تیر) و سینما صحرا در مسیر آن قرار می گیرند. کارخانه جنوب نیز در جلوی این خیابان قرار دارد که پس از مصادره به فرهنگسرای شهرداری و  موزه آینه تبدیل شده است.
- غول آباد
«حاج سیدمهدی شیرازی» که عمده مالک مزرعه «مهدی آباد» بود، به علت هیکل درشتی که داشت به «حاج سید مهدی غول» مشهور بود. به همین دلیل آن مزرعه هم به «غول آباد» معروف شد. محدوده مهدی آباد (غول آباد) از میدان شهدای محراب شروع شده و درسمت راست تا محدوده خیابان مسکن و شهرسازی ادامه پیدا می کند.
(شهر پیر تاریخ : یزد از دیروز تا امروز(جلد سوم)/ صادق بهجت. یزد: صادق بهجت، 1400 ، ص187-209).
نگارش: مریم تجملیان (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).