اگر به تاریخ گذشته خودمان در قرون مختلف نگاهی بیندازیم، زن وجود دارد؛ اما به صورت یک "شیئی عزیز و نفیس و گران بها" و معمولا بی دخالت در تاریخ و حوادث تاریخی. در برخی از جوامع زن خانه را رها کرده و وارد اجتماع شده است. اما نظر به اینکه مدار خویش را به کلی رها کرده و حریم را به کنار زده و خود را رایگان در دسترس مرد قرار داده، اما بودند زنانی که نقش پررنگی در تاریخ داشته اند به خصوص در وقف اموال خود.
برای آشنایی بیشتر با این نقص به سراغ حسین مسرت یکی از نویسندگان، محققان و پژوهشگران بزرگ استان یزد رفتیم و درباره موقوفات بانوان یزد با وی به گفت و گو نشستیم:
درباره موقوفات بانو ستی فاطمه و فعالیت های وقفی که داشتند توضیحاتی ارائه می دهید؟
در قرن نهم فردی به نام بی بی فاطمه خاتون ستی فاطمه در یزد می زیست. وی به دلیل وابستگی های قومی و تمکن مالی خانواده خودش که از امرای تیموری بوده اند به کمک همسرش امیرچقماق شامی حاکم معروف ایلخانی یزد، مجموعه ای از بناها را در یزد به نام مجموعه امیرچقماق ساخت که معروف ترین بخش از آن شامل میدان مسجد تکیه وآب انبار است. مجموعه امیرچقماق در ابتدا به نام میدان معروف بود، سپس به حسینیه تغییر نام پیدا کرد و بعد دوباره از حسینیه به میدان تغییر نام داد.
ستی فاطمه در 845 ق آب انباری را که در کوچه شیخ اسدالله وجود دارد، ساخته است. این آب انبار جزو نخستین آب انبارهای پنج بادگیری یزد است.
آب انبار "ستی فاطمه" پنج بادگیری خشتی هشت وجهی برای خنک کردن دارد و یک مخزن بزرگ برای نگهداری که با تهویه ای طبیعی توسط بادگیرها، از فاسد شدن آب جلوگیری می کند. گنبد تخم مرغی این بنا هم آجری است که البته در حال حاضر سقفی جدید در وسط مخزن آب انبار ساخته شده که گنبدآب انبار را از مخزن جدا می کند. در هیمن سالیان اخیر این آب انبار به زورخانه تبدیل شده است. این آب انبار دارای کتیبه ای بوده که متاسفانه در حال حاضر موجود نیست.
فعلا آب انبار تاریخی "ستی فاطمه" یک ورودی در کوچه شیخ اسدالله دارد که عرض آن به سه متر می رسد و دو سکوی نیم متری در دو طرف آن قرار دارد. یک ورودی هم گویا در میدان امیرچقماق داشته که اکنون نشانی از آن نیست. اگر با وجود وضعیت نامناسب این آب انبار باز دوست دارید از یک مکان فراموش شده دیدن کنید، بد نیست بدانید که با ورود از این در و پا گذاشتن روی یک پله بدون سقف، سقف آب انبار شروع می شود.
نزدیکی میدان امیر چقماق بوده و به چاه آب سرد معروف بوده که توسط امیرچقماق ساخته شده و بعید نیست با همکاری همسرش ستی فاطمه آن را، بنا نهاده باشد. در منابع تاریخ یزد آمده است که آب انبار دیگری در یکی از حیاتی ترین سازه های معماری در کویر، آب انبار است. با توجه به شرایط خاص کویر، آب ها در مخزن آب انبار نگهداری می شود و در تابستان مردم یزد از آن استفاده می کردند و به دلیل سیستم تهویه آن در گرم ترین روزهای تابستان، سردترین آب را به مردم می داده است.
همچنین قدیم ترین بخش بازار یزد، بازار حاجی قنبر جهانشاهی است که از قرن نهم هجری به یادگار مانده و جزنی از مجموعه فرهنگی- تاریخی امیرچقماق است. در قرن سیزدهم هجری بر سر در این بازار تکیه ای زیبا و بلند به شیوه دیگر تکیه ها و حسینیه های یزد ساخته شد که یکی از معرفه های شهر یزد است. عمده تزئین های این تکیه از کاشی معقلی است. بسیاری معتقدند سنگ بنای اولیه این بازار را امیرچقماق و ستی فاطمه بنا نهادند.
چه شد که آب انبار، مسجد و تکیه کنار هم قرار گرفتند؟
وقتی امیرچقماق شامی حاکم شهر یزد شد، در بیرون دروازه شهر، محله جدیدی، به نام محله دهوک احداث کرد. وی در این محله مسجد جامع جدید یزد را ساخت. در زمان امیرچقماق، مسجد امیر چقماق به "مسجد جامع نو" معروف بوده است.
در آن زمان وی سعی کرد مسجد، حسینیه، تکیه، آب انبار را در بیرون از حصار یزد بسازد که بعدها شلوغ ترین مرکز شهر شد و مرکزیتی پیدا کرد و بسیاری از ساخت و سازها در آن منطقه انجام شده تا آن بخش به نام آن حاکم شناخته شود.
(یزد یادگار تاریخ (جلد دوم)/ حسین مسرت. یزد: اندیشمندان،1400. ص314).
نگارش: مژگان شکرریز یزدی (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).
