آنچه در کتب تاریخی و زبان گذشته شهر دارالعباده از آن یاد شده است، هرمحله ای یک اسم و هر نام نشان از هویت تاریخی آن محله بوده است.
هر محله اصولا یک یا چند حسینیه و هر حسینیه یک نخل را به خود اختصاص می داده است. با این وجود جهت مراسم آذین بندی و آماده کردن نخل ها برای عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، اهل محل صورت می گرفت.
آنچه قابل توجه است در برخی موارد، زرتشتیان این شهر نیز در مراسم های محرم و صفر به ویژه در ساختن نخل ها، همیاری و همکاری داشته اند. آنها حضرت سید الشهدا (ع) را همسر شهر بانوی ایرانی دانسته و نسبت به وی احترام و ارادت خاصی قائل اند.
و اما "مراسم نخل بندی و نخل گردانی در یزد که در اصطلاح محلی بدان "نقل" نیز گفته می شود، بدین صورت بوده است که چند روز پیش از شروع ماه محرم، "باباهای" میدان، شروع به تزئین و آذین بستن نخل می کردند. آذین بندی نخل حداقل یک هفته به طول می انجامد. در طول این مدت، باباهای میدان، زیورآلات و وسایل مربوط به تزئین نخل را از انبار بیرون آورده و تمام روز را با پاهای برهنه  به این امر می پردازند. بستن نخل نیاز به مهارت و سلیقه خاص دارد و خادمان میدان، شیوه های آن را از پدر و اجداد خود آموخته اند."
بدین صورت که یک یطرف از بدنه آنرا با آئینه هایی کوچک و بزرگ آذین می بندند که نمایانگر پیکر حضرت امام حسین (ع ) در آن است . طرف دیگر نخل تماما روکش پارچه سیاهی دارد که شمایلی از درخت سرو به رنگ سبز در وسط قسمتی سیاه پوش نصب شده است
سرتا پای آن  تیز دشنه ها یا شمشیرهایی در آن فرو رفته و آن هم نموی است از تیرها و زخم هایی که بر پیکر سرو مانند حضرتش وارد گشته است.
در دو طرف دیگر به صورت قرینه، پرده سیاهی آویخته می شود که بر روی آن شکل شیر و بدن بی سر آغشته بخون نقاشی یا تکه دوزی شده است. در حالیکه شیر با دهان خود بر آن بدن بوسه می زند و یا باقیمانده ی نوک دشنه ها و نیزه ها را از بدن مطهر خارج می کند.
در هنگام نخل گردانی یکی از سادات بر بلندای نخل قرار می گیرد و با صدای ضربات سنج و یاحسین نخل گردانان را هدایت می کند. برای برپایی این مراسم، اطراف حسینیه هایی که برای عزاداری از قبل آماده شده را با پارچه های سبز و مشکی سیاه پوش می کنند "نخل" در این مراسم به معنای "تابوت" است و این نخل، تابوت سیدالشهدا شناخته می شود، اسکلت عظیمی از چوب به شکل یک برگ درخت و با آنکه شباهتی به درخت خرما ندارد نخل از کنده قطور درختان با استفاده از هنر باقی مانده از دوران کهن، ساخته شده است، دو طرف نخل به صورت مشبک، از چوب به وجود آمده و بوسیله چوب های دیگر به هم مرتبط هستند دو روی نخل با آیینه، تزیین شده است. در یک طرف نخل و در وسط آن، شاخه های سرو، بسته می شود که با استفاده از چوب های کوچکی در اندازه های مختلف ساخته شده است.
این چوبها که بطور منظم و مورب در کنار هم چیده شده اند به شکل درخت سرو در آمده است. چوب های کنار آن نشان از کثرت تیرهایی است که بر بدن مبارک آن حضرت اصابت کرده است. اطراف نخل با چراغ های رنگارنگ تزیین و پارچه های سیاه بزرگی نیز بر اندام آن کشیده می شود. پس از آنکه بدنه نخل با پارچه سیاه پوشانده شد، روی پارچه ها را شمشیر بندان می کنند و بر روی آن صدها شمشیر و خنجر برهنه طوری می بنندند که جلو و عقب نخل "آجین شمشیر" گشته و هیکل چوبی نخل چنان آرسته می شود که هیبت آن هر بیننده ای را به حیرت وا می دارد.
"نخل های بزرگ، پس از تزئین، با وزنی بالغ بر چندین تن می رسد و معمولا برای بلند کردن و حرکت آن نیروی بسیاری لازم است. مثلا میدان امام تفت، میدان مهریز، حسینیه اشکذر، میبد و اردکان هر یک به ده ها نفر نیروی زورمند نیاز دارد."
"در روزعاشورا، ده ها تن از مردان محل، زیر پایه های نخل رفته، و آن را بلند کرده و با عظمت تمام به حرکت در می آورند و چون جنازه ای با شکوه آن را از میان موج جمعیت عزاداران عبور می دهند. نخل گردانان معمولا با پاهای برهنه، نخل را تا مسیری مشخص حمل کرده و یا آن را چند بار دور حسینیه محل می چرخانند."
در خصوص حمل و گردانیدن نخل ها، یکپارچگی و اتحاد خاصی حاکم می باشد که هر بیننده ای را متحیر و مجذوب می نماید. که در آن نوعی تقسیم کار، نظم و قانون وجود دارد و همه عزاداران تابع آن می باشند. برای برداشتن نخل در آبادی های مختلف، تقسیم کار جالبی وجود دارد که در برخی محلات این سنت هنوز به دقت انجام می شود. به گونه ای که بلند کردن هر پایه نخل، ویژه صنف، طایفه، یا اهل محل خاصی بوده و کسی حق سرپیچی از آن موازین را نداشته و معمولا این حق موروثی بوده است. در روستاهای اطراف یزد مانند تفت، پشتکوه، دهنو، خویدک، میبد، ارکان هنگام برداشتن نخل، هر پایه صنف های نجار، آهنگر، قصاب، دباغ، سراج، میرآب و و کسان دیگر بوده" و امروزه نیز این رسم تا حدودی پابرجاست.
نخل برداری در اکثر نقاط استان یزد بعد از اقامه نماز جماعت ظهر عاشورا و در واقع در عصر عاشورا انجام می شود زیرا نخل برداری به نوعی مراسم نمادین تشییع پیکر مبارک امام حسین (ع) است و بعد از زمان شهادت ایشان صورت می گیرد.
از آنجا که در واقعه کربلا پیکر امام حسین (ع ) تشییع نشد و دشمنان اسلام و قرآن، پیکر مبارک این امام بزرگوار با بی حرمتی در شهرهای مختلف گرداندند، امروز مردم استان یزد به جبران آن روزها مراسم نمایدن تشیییع پیکر امام حسین (ع) را برگزار می کنند و این مراسم، با شکوه اهمیت خاصی برگزار می شود.
قربانی گوسفند، دود کردن اسفند، سینه زنی، نوحه خوانی، زنجیر زنی و . . .  از آیین های جنبی این مراسم بزرگ و سنتی است.
نخل برداری عصر عاشورا در حسینه شاه ولی تفت این نخل با 11متر ارتفاع بلند است و این مراسم تفت پس از زمین گیر شدن نخل های غول پیکر یزد در میدان های بزرگ شهر شاید با شکوه ترین مراسم نخل برداری نیز باشد.
پس از آذین بندی و سیاه پوش نمودن نخل معمولا در شب عاشورا با انبوه جمعیت و عزارادان و هیات های مختلف، اندکی نخل را برای آزمایش و تغیییر وضعیت، جابجا می نمایند تا در روز عاشورا، مشکلی حادث نشود. البته این دقت، در مورد نخل های بسیار بزرگ اعمال می شود.
در روز عاشورا با توجه به عادت و یا قرار داد عرفی ای که میان هیئت عزادار، از قدیم وضع گردیده، در ساعت معینی از روز، عمل نخل برداری صورت می گیرد. بدین صورت که غالب کسانی که می خواهند شانه خود را به زیر نخل ببرند، مقداری پنبه، پشم، کاه، پارچه و یا هر جسم نرم دیگری را داخل دستمال های بزرگ پیچیده، آن را به سر یکی از کتف های خود می بندند تا هنگام شانه بردن به زیر چوب های حمال، شانه اشان آسیبی نبیند و فشار سنگینی نخل را به بهترتحمل نمایند. سپس به دستور شخصی با تجربه و سالمند که از سادات است، افراد به نسبت توانایی شان، با پای برهنه، دور تا دور و داخل پایه های و چوب های حمال نخل، تقسیم شده، جایگزین می شوند و در زمانی مناسب، به دستور آن فرد رهبر، با ذکر "یا حسین (ع)، یا حسین (ع)" مسافت تعیین شده را پیموده و دوباره به جایگاه اولیه نخل باز می گردند. البته در زمان فعلی مرسوم گردیده که سه دور این حرکت جابجایی پیاپی صورت می گیرد، لکن نقل قول شده که در قدیم به جهت تیمن و تبرک چهارده معصوم، نخل را چهار ده مرتبه می گردانده اند.
ناگفته نماند که شخص راهبر و فرماده نخل، در پهنه سرو مانند نخل، برروی یکی از چوب های نخل، با آویختن شال عزا به گردن، می ایستد و با حرکات دست، نخل بران رادر جابجایی نخل، هدایت می کند؛ و یک یا دو نفر هم به نوک یا راس نخل، بالا می روند و در هنگام حرکت نخل، یکی، اذان می گوید و دیگری، اشعار حماسی یا ابیاتی از دوازده بند مشهور محتشم کاشانی را می خواند. ضمنا در هر دور یا رفت و برگشت نخل، تعدادی شتر، گاو گوسفند نذری، قربانی می شوند تا پس از ختم مراسم، بین نیازمندان، تقسیم و یا با پخت آش گندم از گوشت دام های قربانی، مردم را به خوردن آش گندم یا آش حسینی، مهمانی نمایند. همچنین در هنگامی که نخل از حرکت باز می ایستد یا پیش از حرکت دادن، بعضی از مردم با پخش نقل یا نخود برشته و مانند آن، نذر خود را ادا می نمایند.
(نخل گردانی در کویر. تالیف سیداحمد سیدعلی زاده.یزد: سیدعلی زاده، 1399).
نگارش: مژگان شکرریز یزدی (کتابدار کتابخانه وزیری یزد).