نسخه های نادر خطّی کتابخانة وزیری یزد(11)
«مفتاح العلوم»
نگارش : حسین مسرّت
نام کتاب : مفتاح العلوم
نویسنده : یوسف بن ابن بکر سکّاکی
تحریر : ذیقعدۀ 701 ق
شمارۀ نسخه : 3395
مقدّمه
گنجینۀ کتابخانۀ وزیری یزد یکی از گنجینه های غنی کتابخانه های مرکز و جنوب ایران، دارای ده ها نسخۀ خطّی یگانه و ارزشمند در درون خود است که یکی از آن ها، مفتاح العلوم، اثر : سراج الدّین ابویعقوب یوسف بن ابی بکر سکّاکی خوارزمی (626-555ق) از علمای عصر سلطان محمّد خوارزمشاه و از دانشمندان نامی ادبیّات عرب در سدۀ هفتم قمری است. وی این کتاب سودمند و مهّم را در سه بخش کلّی : علم صرف، علم نحو، و بیان و بدیع سامان داده و در بردارندۀ دوازده علم از علوم ادبی عربی رایج آن روزگار است که شامل : علم معانی، خواص ترکیب کلام و منطق است.
درایتی می نویسد : «سکّاکی با این که عجمی نژاد بوده، علوم یاد شده را با کمال استادی و متانت نگاشته.» (درایتی، ج3 : 827) نویسنده خود در مقدّمۀ کتاب چنین می گوید :
«کتاب خود را در انواع ادب پرداختم، بجز لغت که در آن ضرورتی ندیدم. نخست : علم صرف را به تمامی نوشتم و صرف جز به علم اشتقاق، تمام نیست. آن گاه به علم نحو به تمامی پرداختم که تمامیّت آن محتاج به معانی و بیان است و چون تمامیّت معانی و بیان را علم حدود و استدلال(منطق) بایسته است، بدان نیز دست بردم. سپس چون دیدم که لازمۀ تحقیق در معانی و بیان، ممارست در نظم و نثر و صاحب نظم و نثر نیز محتاج دانستن عروض و قافیه است، عنان قلم را به ایراد این علوم نیز کشاندم.» (مصاحب، ج2/2 : 2818)
مفتاح العلوم، پس از نگارش، مورد توجّه دانشمندان علوم ادبیّات عرب واقع شد و بر آن شرح، حاشیه، ترجمه، شرح شواهد و مانند آن نوشتند که بر پایۀ کتاب فهرستگان نسخه های خطّی ایران، تاکنون 131 تلخیص، شرح و غیره بر آن نوشته شده است. (درایتی، ج3 : 830-827)
«مهمترین تلخیص آن از خطیب قزوینی است که "تلخیص المفتاح" نام دارد. از شروح کامل آن یکی : شرح حسام الدّین مؤذّنی خوارزمی است که آن را در 742 ه ق در جرجانیّۀ خوارزم به پایان رسانیده است. امّا بر قسم سوم کتاب که بیشتر مورد توجّه واقع شده، شروح بسیار نوشته شد که مهمترین آن ها سه شرح است :
1- شرح قطب الدّین شیرازی 2- شرح ملّا سعد تفتازانی به نام مطوّل. در آن به تلخیص المفتاح نیز نظر داشته است (وشرحی دیگر از همو به نام مختصر) 3- شرح شریف جرجانی به نام مصباح.» (مصاحب، همان جا)
این کتاب نخستین بار به سال 1317و 1318 ق در مصر توسّط معجم المطبوعات در 1034 ص و بار دوّم بوسیلۀ مطبوعات المیمنیّه در سال 1318 ق چاپ شده است و پس از آن بارها برخی شرح ها و حاشیه و تلخیص های آن در ایران و دیگر کشورها به چاپ رسیده است .(ر.ک. نرم افزار سیمرغ آستان قدس.)
نویسنده
«یاقوت در معجم الادباء گوید : ابو یعقوب سکّاکی از اهل خوارزم، علاّمه و امام در عربیّت و معانی و بیان و ادب و عروض و شعر و متکلّم و فقیه و متفنّن در علوم بسیار و او یکی از افاضل عصر است که آوازه و ذکر او به همه جا رسیده است. مولد او به سال 554 بود و کتاب مفتاح العلوم تصنیف کرد در دوازده علم در غایت حسن و نیکویی و جز آن نیز او را کتاب هاست و امروز به بلدۀ خوارزم در حیات است. رجوع به معجم الادباء یاقوت، چاپ مارگلیوت، جلد 7، صفحه 306.» (دهخدا، ج1 : 810)
دربارۀ سکّاکی و اثر او نیز رجوع شود: دانشوران خراسان، ص 246؛ ریحانة الادب، ج3،ص 42؛ معجم المؤلّفین، ج13، ص 282؛ الاعلام زرکلی ج 8، ص222؛ کشف الظنون، ج2، ص 1768-1762؛ ذخائر التراث العربی الاسلامی، ج 1، ص572.
نسخه شناسی
تاکنون و بر پایۀ فهرستوارۀ دست نوشت های ایران، تألیف آقای درایتی، 52 نسخۀ خطّی از این کتاب در ایران وجود دارد. (درایتی، ج9 : 1041-1039) که از این میان و در بین نسخه های تاریخ دار ایران، نسخۀ خطّی کتابخانه وزیری یزد، دومین نسخۀ تاریخ دار است و کهن ترین نسخۀ شناخته شده، مربوط به کتابخانۀ ملک تهران، به شمارۀ 586 و متعلّق به سال 682 ق است. (هرچند در آنجا پنج نسخه هم از آن سدۀ 7 و 8 شناسایی شده است) یعنی نسخۀ وزیری دقیقاً 75 سال پس از درگذشت سکّاکی تحریر شده است و از این حیث جزء نسخه های قابل اعتنا برای تصحیح این کتاب ارزنده در ایران است که تاکنون تصحیح انتقادی خوبی از این نسخه نه در ایران که سرزمین نویسنده است و نه در کشورهای عربی انجام نشده است وجای آن دارد که بوسیلۀ یکی از ادیبان عربی دان این مهم انجام پذیرد. تنها تصحیحی که در دست است، از عبدالحمید هنداوی به سال 1422ق نشر دارالکتب العلمیّۀ بیروت است.
«آغاز 1 : آغاز صرف : بسمله، احق کلام ان تلهج به الالسنة و ان لا یطوی منشوره علی توالی الازمنة
2 : آغاز نحو : بسمله، القسم الثانی من الکتاب فی علم النحو و فیه فصلان
3 : آغاز معانی و بیان : بسمله، القسم الثالث من الکتاب فی علمی المعانی و البیان و فیه مقدمة لبیان حدی العلمین.»
انجام نسخۀ وزیری : مصلّین علی رسوله و آله اخیار و اصحابه الابرار.
نسخۀ شماره 3395، خطّ نسخ، کاتب : عبدالرّحمن بن علی بن عثمان الانجدی، به تاریخ ذیقعدۀ 701 ق.
کاغذ : سمرقندی، جلد چرم قهوه ای،242 برگ، 19 سطری، اندازۀ رحلی (18*28 سانتی متر) اهدایی آقای احمد آثاری.
در برگۀ یادداشت مندرج درآغاز نسخۀ نامبرده در کتابخانه به کوشش منوچهر آراسته چنین آمده است:
«مفتاح العلوم، اثر ابویعقوب یوسف بن محمّد سکّاکی، کتابی دانشنامه مانند می‌باشد که در آن خلاصه‌ای از علوم ادبی زمان نویسنده، شرح داده شده است که شامل صرف، تجوید، اشتقاق (صغیر و کبیر و اکبر)، نحو، معانی، بیان، بدیع (که آن را وجوه تحسین کلام نامیده است)، حد (یعنی تعریف منطقی مفاهیم)، استدلال، عروض، قافیه، نقد شعر و سرانجام مبحثی دربارۀ اعجاز قرآن و ردّ مطاعن مخالفان می‌شود. نویسنده می گوید : که برحسب خواست ازکیاء اهل زمان خود و الحاح ایشان مختصری در علم الفاظ برای آن ها تصنیف کردم که در آن مختصر علمی زیاد باز گشودم و بر سه قسم منقسم نمودم: قسم اول: در صرف؛ قسم دوم: در نحو؛ قسم سوم: در دو علم معانی و بیان. علم معانی و بیان را مفصّل شرح داده و در آخر آن مباحثی در فنّ بدیع نگاشتم . خطیب دمشقی در "تلخیص المفتاح" پیرامون این اثر، چنین نوشته است: "چون علم بلاغت و توابع آن (یعنی علم بدیع) از جلیل‌القدرترین و دقیق‌ترین علوم است که از روی آن، دقائق عربیّت و اسرار آن معلوم می‌شود و وجوه اعجاز قرآن از روی آن آشکار می‌گردد" و قسم سوم "مفتاح العلوم" سکاکی بزرگ‌ترین کتابی است که در این زمینه نوشته شده و از همه سودمندتر و ترتیب مطالب در آن، از همه بهتر و اصول مطالب در آن، از همه مجموع‌تر است.»
کتابنامه
درایتی، مصطفی : فهرستگان نسخه های خطّی ایران، تهران : کتابخانۀ ملّی ایران، 1390، ج30.
__________: فهرستوارۀ دست نوشت های ایران، تهران : کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، 1389، ج9.
دهخدا، علی اکبر : لغت نامۀ دهخدا، تهران : دانشگاه تهران، چاپ اوّل دورۀ جدید، 1372، ج1.
سکّاکی، یوسف بن ابی بکر: مفتاح العلوم، نسخۀ خطّی کتابخانۀ وزیری یزد، ش 3395، تحریر 701 ق.
شیروانی، محمّد : فهرست نسخه های خطّی کتابخانۀ وزیری یزد، تهران : انجمن آثار ملّی، 1358، ج5.
طبری، عمادالدّین : زبدة الآثار، تهران : امیرکبیر، 1372.
مصاحب، غلامحسین : دایرة المعارف فارسی، تهران : امیرکبیر، 1374، ج2/2.
نرم افزار سیمرغ آستان قدس رضوی.