کتب خطّی طبّی تصنیف ابن سینا و شروح نوشته شده بر آن در کتابخانۀ وزیری یزد
منوچهر آراسته
حسین مسرّت
ابن سینا که در اروپا به اویسنا Avicenna مشهور است در سال 370ه/ 982م متولّد شد و در 428ق/1037م رخت از این جهان بربست.وی فیلسوف، طبیب، ریاضی‌دان، و از برجسته‌ترین چهره‌های تاریخ پزشکی در همه دوران هاست. در میان دانشمندان بزرگ ایران و تمدّن اسلامی، ابنسینا جایگاه ویژه و ممتازی دارد و این امتیاز برخاسته از ابعاد گوناگون شخصیّت علمی اوست.در طول حیات خود کتاب های علمی مفید تالیف نمود، وی همچنین شاگردان زیادی تربیت نموده، شاگردانی همچون: بهمنیار بن مرزبان، ابوعبید جوزجانی، ابوعبدالله معصومی، ابوالحسن علی نسائی، ابن زیله و...افکار و اندیشه های استاد را گسترش داده اند.
کتاب قانون در علم پزشکی از مهمترین آثار ابن سینا و بزرگترین هدیۀ او به علم و تمدّن بشری به شمار می آید؛ این کتاب از نظر اشتمال بر بیماری های گوناگون و کیفیّت درمان آن ها یک دایرة المعارف بزرگ علم پزشکی محسوب می شود و بیش از هر کتاب دیگر مورد توجّه اهل علم به ویژه پزشکان قرار گرفته و شروح و تعلیقات متعدّد بر آن نوشته شده و ترجمه های گوناگون از آن صورت گرفته است. اهمیّت و ارزش قانون بدان پایه بوده که دانشمندان بسیاری بر آن شرح و تفسیر نوشته اند و مدّرسان آن کتاب به شروح و تفسیر آن مراجعه می کردند.
اگر چه قانون به لحاظ جامعیّت، نظم و انسجام موضوع، همۀ آثار طبّی ابنسینا را تحت‌الشعاع قرار داده است، امّا نباید از نظر دور داشت که آثار طبّی متعدّد دیگر او نیز هر کدام در جایگاه خود گوهرهای ارزشمندی باارزش و استثنایی هستند که هنوز جای کار و تحقیق فراوانی روی آن ها وجود دارد.
کتابخانۀ وزیری یزد به عنوان یکی از کتابخانه های بزرگ ایران، مجموعۀ ارزشمند نسخه های تصنیف ابن سینا،شروح و تعلیقات نوشته شده بر آن،را در خود جای داده است. کتب تصنیف ابن سینا درکتابخانۀ وزیری یزد دارای ارزش های فراوان علمی، تاریخی و... هستند. این کتاب ها همواره به دلیل ویژگی و شرایط خاص نظیر: قدمت، نفاست علمی، هنری و... از اهمیّت و ارزش والایی در مجموعة کتابخانة وزیری یزد برخوردار است. هدف بررسی مختصر این نسخه ها از لحاظ محتوایی و اطّلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی مانند عنوان، مؤلّف، شارح، تاریخ ،کتابت و... است.با بررسی صورت گرفته 24 نسخه شناسایی گردید، که در ذیل به معرفی آن ها خواهیم پرداخت:
ابنسینا، حسینبن عبدالله، ۳۷۰ - ۴۲۸ق.
ارجوزة فی الطب/ ابن سینا؛ کاتب محمّد علی بن محمّد
تاریخ کتابت 1382ق
عربی
این ارجوزه در علم طبّ است که به آموزش یک دورۀ کامل طب و فنون وابسته به آن در قالب شعر پرداخته است. ارجوزه سینائیه از یک مقدّمه و دو قسمت نظری و عملی تشکیل شده است. در مقدّمۀ کوتاه این اثر،به فایدۀ بیان مسائل علمی در قالب شعر پرداخته شده است. سعی نویسنده، سهولت در مضمون، وزن خفیف، حفظ آسان است. سپس در قسمت نظری، در سه فصل به امور طبیعیه و ستّۀ ضروریه، اسباب بیماری و علامت‌های بیماری و در قسمت عملی در دو فصل، به داروها و رژیم غذایی و اعمال یداوی می‌پردازد.الارجوزه فی الطب، ۱۳۲۶ بیت را در برمی‌گیرد. ابن سینا در این اثر، خلاصۀ مطالب کتاب قانون خود را آورده است.
در بخش نخست و کلّی آن، این مطالب عرضه می‌شوند: ۱.فیزیولوژی و بیماریهای اعضاء متشابهه الاجزاء بدن (بیت های ۲۱۳ به بعد)، ۲.علّت های بیماری ها (بیت های ۲۳۸ به بعد)، ۳.نشانه‌های بیماری ها (بیت های ۳۰۶ به بعد).در بخش دوم آن، که ویژۀ پزشکی عملی است، به این مطالب پرداخته می‌شود: ۱.بهداشت و رژیم غذایی سالم و حرکات ورزشی (بیت های ۷۸۰ به بعد)، ۲.اعاده یا بازگرداندن تندرستی (بیت های ۹۸۹ به بعد)، ۳.جراحی (بیت های ۱۲۵۲ به بعد). این ارجوزه به سال 1829م در کلکته،در سال 1261ق در لکهنو،ترجمۀ لاتین آن به سال 1485م در ونیز ایتالیا،ترجمۀ لاتین به سال1156 م در شهر بال سوئیس، 1630 در شهر نیم فرانسه، 1956م بوسیلۀ هانری ژائیه‌به چاپ رسیده است.
آغاز: بسم الله و الحمدلله و الصّلاة و السّلام علی رسول الله الحمد لله الملک الواحد رب السّموات العلی...
انجام: و قد فرغت من جمیع العمل و الان اقطع یقول...
59برگ؛13سطر؛ ان‍دازه سطور 17×13؛ ق‍طع5/20×15س.م، رقعی.
خطّ نسخ؛ جلد مقوّایی با روکش کاغذ طرح دار با عطف تیماج؛ کاغذ ایرانی.
1. پزشکی سنّتی – متون قدیمی تا قرن 14. 2. پزشکی سنتی – شعر. 3. پزشکی اسلامی.
4398: شمارۀ ثبت
ابنسینا، حسینبن عبدالله، ۳۷۰ - ۴۲۸ق
الادویّة القلبیّه/ابن سینا
تاریخ تألیف : حدود 405ق، محلّ تألیف : همدان
عربی
در این رساله مباحث راجع به قلب انسانی از لحاظ تشریح و امراض قلبی و این که قلب به چه مرض هایی ممکن است گرفتار آید و سرانجام داروهای لازم و اعمالی که پزشک باید در این موارد انجام دهد آمده است. این کتاب بر اثر نامه ای که ابوعلی سینا به ابوالحسن علی بن حسین حسینی نوشته فراهم گردیده است و شامل دو بخش است. در بخش نخست و کلّی آن مسائل نظری مربوط به فیزیولوژی، وظایف و بیماری های قلب و نیز تأثیر هیجان های عاطفی (مانند: شادی و اندوه ، تنهایی و ترس ، خشم و نفرت ) بر فعّالیّت قلب انسان ، عرضه می‌شود؛ در بخش ویژه‌ای از آن، ابن سینا، به وصف داروهای ساده که برای تنظیم فعالیت قلب سودمندند، می‌پردازد و نام های داروها را به ترتیب حروف الفبا برمی‌شمارد.
این رساله در شانزده فصل است. موضوعات فصول شانزده‌گانه رساله به شرح زیر است: فصل اوّل، حفرۀ سمت چپ قلب خزانۀ روح حیوانی و محلّ تولد آن است. قوای نفسانی که در سراسر بدن جاری می‌شود، از همین روح پدید میآید؛ فصل دوم، دربارۀ روح انسانی؛ فصل سوم، نظر حکما و پزشکان پیرو آنان بر اینکه شادی، غم، ترس، و خشم از انفعالات ویژۀ روح موجود در قلب است؛ فصل چهارم تا ششم، بحث دربارۀ شادی و غم و توجیه چگونگی عملکرد داروها و غذاهای مفرّح؛ فصل هفتم، ضعف قلب، وحشت، تنگی نفس و بیان شباهت‌ها و تفاوت‌های میان آن ها و نیز مقایسۀ قوّت قلب و نشاط؛ فصل هشتم، رابطۀ میان ویژگی‌های ظاهری خون با عواطف، مانند: رابطۀ خون تمیز و فراوان و دارای قوام و مزاج معتدل با روح پالوده در قلب، رابطۀ گرمی و شدّت و سرعت حرکت خون با غضب، رابطۀ رقیق و صاف و سرد بودن خون با ضعف قلب و ترس، رابطۀ طول کشیدن حالت خشم با غلیظ بودن خون (که موجب دیرتر سرد شدن آن می‌شود) و مسائلی از این قبیل.
فصل نهم، بررسی حالاتی چون: خشم زودگذر و شوق به انتقام با توجّه به سن یا وضعیّت دارندۀ این حالات؛ فصل دهم، دربارۀ داروهای مفرّح و تقسیم‌بندی آن ها و ارائۀ مثالی از هریک از گروه‌ها. فصل یازدهم، تعریف یا حدّ طبیعت، اشاره به آرای دو طایفه از دانشمندان در این‌باره، ذکر مثالی دربارۀ علّت جذب آهن به قوّۀ حجر المغناطیس (آهن ربا)؛ فصل دوازدهم، درباره ادویّۀ قلبیّه، در این فصل مؤلّف به هدف اصلی خود از نگارش این رساله می‌پردازد و پیش از پرداختن به اصل موضوع، ویژگی‌های کلّی داروها مانند: سردی و گرمی و تری و خشکی، لطافت و کثافت (انبوهی و فشردگی) روان بودن یا نبودن، بو و رنگ و جز آن را بر می‌شمارد و هریک از این صفات را تعریف می‌کند. وی سپس داروها را بر اساس کارکرد آن هادر بدن انسان، در سه طبقه (مانند سم‌ها و پادزرهرها که عملکردشان در بدن خلاف یکدیگر است) ذکر می‌کند؛ فصل سیزدهمف ادویّۀ مسهلۀ مفید برای درمان بیماریهای قلبی؛ فصل چهاردهم، بیان ویژگی‌های برخی داروهای مفرد به ترتیب حروف الفبا(ابجدی) دراین بخش داروهایی با نام‌های فارسی یا معرّب از فارسی بسیاری چون: بادرنجبوبه، آذریون، بهمن، هلیلج، کهربا و جز آن آمده است؛ فصل پانزدهم، داروهای قلب که اطبّای سلف ترکیب کرده‌اند؛ فصل شانزدهم، داروهای مرکّب ساخت ابن سینا.
آغاز : بسملّه قال الشیخ الرئیس رحمه الله انّ الله سبحانه خلق التجویف الا یسر من تجویفی القلب خزانة للروح معدناً لتولیده و خلق الروح مطیة للقوی النفسانیة مختصا بالروح تسری...
انجام : کذلک و هذا ما اختصرنا من الکلام فی الادویّة القلبیّة علی اقصر ما یمکن من الاختصار و قد حان لنا ان نتمم هذه المقاله حامدین واهب القوه علی تتمیمها و مصلین علی سیدنا و مولانا محمّد المختار و اله الاکرمین الاطهرین الابرار.
31برگ؛17 سطر ، ان‍دازۀ سطور 13×9؛ ق‍طع5/19×5/11س.م، جیبی.
خطّ نستعلیق تحریری؛ جلد مقوّایی با روکش تیماج ضربی با نقش ترنج و دوسرترنج؛ کاغذ اصفهانی؛ عناوین و نشان ها به شنگرف؛ دارای حواشی تصحیحی با نشان ص؛ اهدایی دکتر جواد فیلسوفی.
عنوان دیگر: احکام الادویّه القلبیّه
1.قلب - بیماری‌ها - درمان- قرن ۵ق. 2.داروهای قلبی– قرن5ق. پزشکی اسلامی- قرن ۵ق1
داروهای گیاهی- قرن ۵ق
2700 شمارۀ ثبت:
آقسرایی، محمد بن محمد ، -۷۷۱ق.؟
حلّ الموجز = حلّ موجز القانون/ جمال الدّین محمّد بن محمد آقسرایی؛ کاتب عبدالکافی بن محمّد باقر جنابدی
تاریخ کتابت: 1091ق
عربی
حلّ الموجز از کتاب های معروف جمال الدّین محمّد بن محمّد آقسرایی در شرح موجز به شمار می آید. این کتاب بارها در هند به چاپ رسیده است. ابن سینا قوانین کلّی و جزئی علم طب را در پنج بخش کتاب قانون تدوین کرده است . ابن نفیس قرشی ،کتاب قانون را یک بار شرح کرده و بار دیگر به اختصار چهار بخش اوّل آن درچهار فن پرداخته و موجز نامیده است . این فنون عبارتند از : ۱- قواعد کلیّۀ طب ۲- انواع ادویّه ۳- بیماری های اختصاصی هر عضو ۴- بیماری های عمومی بدن .جمال الدّین آقسرایی در نسخۀ حاضر« موجز » قرشی را در سه جزء باعناوین ( قال المؤلّف - اقول ) گزارش کرده است . وی در این کتاب از ابوریحان، ابن سینا، ابن ماسویه، ابن هبل، القلانسی در قرابادین، سمرقندی در اصول الترکیب، تقویم الابدان، التنقیح، صاحب الصیدنه، الجامع، الکامل، المنهاج، تذکرة الکحّالین اربلی و غیره یاد می کند .
آغاز : بسملّه و به نستعین. الحمدلله ربّ العالمین و الصّلوة علی افضل انبیائه محمّد و آله اجمعین. و مؤلّفات الحکیم الفاضل نجیب الدّین السمرقندی و نحوها و سمیته بحلّ الموجز لانّه. . . فلذلک صرفت بعض زمن تحصیلی الیه و قرأت المختصرات المشهورة فیه علی والدی و طالعت اکثر ما بلغنی من المطوّلات و ما اکتفیت بما اکتفی به المعاصرون من الاطبّاء و هو القدر الذی به یتیعشون و بواسطته الی الملوک یتقربون بل حققت قواعده علی وجه یوافق الاصول الحکمیّة و کان من جملة ما قرأت علیه موجز القانون للحکیم المحقّق ابی الحسن القرشی المعروف بابن النفیس فاردت بن اشرحه لما فیه من المشکلات افادة للطالب.
انجام : و فی العسل السکر اربع مثقال و الله اعلم .
198برگ، 18سطر ، ان‍دازۀ سطور 5/16×13؛ ق‍طع5/25×19س.م، وزیری.
خطّ نسخ؛ جلد مقوّایی با روکش چرم ضربی؛ کاغذ اصفهانی؛ عناوین و نشان ها شنگرف؛ مهمور به مهر تملّک عبدالله و محمّد علی ؛ اهدایی دکتر جواد فیلسوفی.
عنوان دیگر: شرح موجز. موجز القانون. شرح موجز القانون. آقصرایی. آقسرایی
1.ابن نفیس، علی بن ابی الحزم۶۰۷ -۶۸۷ق.- الموجز-نقد و تفسیر.2.ابنسینا، حسینبن عبدالله، ۳۷۰ - ۴۲۸ق.- قانون - نقد و تفسیر. 3.پزشکی اسلامی.4.پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن ۱۴. 5.پزشکی سنّتی. 6.پزشکی سنتّی - متون قدیمی تا قرن ۱۴. 7.داروشناسی. 8.داروشناسی - متون قدیمی تا قرن ۱۴
1.ابن نفیس، علی بن ابی الحزم۶۰۷ -۶۸۷ق.- الموجز.شرح. 2. ابنسینا، حسینبن عبدالله، ۳۷۰ - ۴۲۸ق.- قانون.شرح
شمارۀ ثبت: 655
ابن سینا، حسین بن عبدالله، 370؟ - 428 ق
دفع المضار الکلّیّه عن الابدان الانسانیّه = تدارک الخطاء الواقع فی تدبیر الطبّی = دفع المضار/ ابوعلی‌سینا
به درخواست : احمد بن محمّد سهیلی (وزیر علی بن مأمون خوارزمشاهی)
تاریخ تألیف : میان سال های 392 -403 ق
عربی
کتاب در هفت مقاله در باب شیوۀ حفظ صحّت و دفع ضررها و زیان های اشیاء و اموری که بطور روزمرّه اغلب مردم با آن سروکار دارند به زبان عربی در هفت مقاله(در انواع خطاها، در باب هوا، در حمّام، در خوراک، در آب و مشروبات، در حرکات، در باب استفراغ) نگاشته شده است .این اثر ارزشمند در مطبعۀ بولاق مصر در سال 1305ق چاپ گردیده است.
آغاز : بسملّه. الحمدلله حقّ حمده...و بعد فان الشیخ احمد بن محمّد السهلی رحمه الله و هو من عرف بعلبو الهمّة و شرف الامامة و محبّة العلوم و الحقیقة و الاخذ منها بالخظ الاوفر . . . امرنی فیما امر من الاوامر الحکمیّة ان اعمل کتاباً فی دفع المضار الکلیة للابدان الانسانیّة...
انجام : و ان خرج غیر منهضم و سحج عالج السحج بما قلناه.
27برگ، 17سطر ، ان‍دازۀ سطور 13×6؛ ق‍طع20×5/11س.م، جیبی.
خطّ نستعلیق ؛ جلد مقوّایی با روکش تیماج ضربی با نقش ترنج و دوسرترنج؛ کاغذ اصفهانی؛عناوین و نشانه ها به شنگرف؛ مهمور به مهر(لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده عبدالوّهاب) در پشت برگ آغاز؛دارای حواشی توضیحی و تصحیحی؛ اهدایی دکتر جواد فیلسوفی.
1.پزشکی سنّتی. 2. پزشکی - متون قدیمی تا قرن ۱۴. 3. گیاهان دارویی - متون قدیمی تا قرن ۱۴. 4. پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن ۱۴
شمارۀ ثبت: 3/2700
قطب الدّین شیرازی، محمود بن مسعود، 634-710 ق.
شرح القانون = التحفة السعدیّة/ قطب الدّین شیرازی
اهداء به : سعدالدّین محمّد بن تاج الدّین علی الساوی وزیر غازان خان
تاریخ تألیف : 682 ق تا 710ق.
عربی
شرح مفصّلی است با عناوین "قال رحمه‌الله" بر کتاب قانون ابن سینا. قطب الدّین ابوالثناء محمود بن مسعود بن مصلح شافعی شیرازی در شیراز متولّد شد و از حکیمان و متکلّمان معروف ایران به شمار می آید. شرح کلیّات قانون او بر مقام طبّی او گواه است و در بین شرح های قانون آن را بسیار با اهمیّت تلقی کرده اند. در تالیف آن از دوازده شارح پیشین و بسیاری از نویسندگان پزشکی کمک گرفته شده است. این کتاب را سعدالدّوله محمّد بن تاج الدّوله احمد الساوی معنون کرده است و به همین جهت نام آن تحفۀ سعدیّه گذاشته شده است. شرح هایی که در شرح کلیّات مدّ نظر بوده اند عبارتند از : شرح فخرالدّین رازی، شرح قطب الدّین مصری، شرح افضل الدّین محمّد بن نام آور خونجی، شرح رفیع الدّین بن عبدالواحد جیلی، شرح نجم الدّین نخجوانی، شرح علاء الدّین قرشی، شرح یعقوب سامری، شرح سعدالدّین فارسی و شرح اکمل الدّین نخجوانی. نسخۀ حاضر جلد اوّل کتاب است.
آغاز : بسملّه و به نستعین. ان أوّل ما افتتح به خطاب و احوی ما ابتدء به کتاب حمدالله المنعم لحیوة النفوس و صحة الاجسام المنقد امّا بعد، فان احوج خلق الله الیه، محمود بن مسعود الشیرازی . . . یقول . . .
انجام موجود: لانی الربع یشفی لا من الاستفراغی.
337برگ، 29سطر، ان‍دازۀ سطور 20×6؛ ق‍طع29×16س.م، وزیری بزرگ.
خطّ نسخ؛ جلد مقوّایی با روکش تیماج لولادار ضربی با نقش ترنج و سرترنج؛ کاغذ اصفهانی؛ عناوین و نشان ها به شنگرف؛ اهدایی حجّت الاسلام سید علی محمّد وزیری.
1.ابنسینا، حسینبن عبدالله، ۳۷۰ - ۴۲۸ ق . القانون فی‌الطب- نقد و تفسیر.2. پزشکی اسلامی
1. ابنسینا، حسینبن عبدالله، ۳۷۰ - ۴۲۸ ق . القانون فی‌الطب. شرح.
شمارۀ ثبت: 2921
قطب الدّین شیرازی، محمود بن مسعود، 634-710 ق.
شرح القانون = التحفة السعدیّة/ قطب الدّین شیرازی؛ کاتب زین العابدین بن شاه محمّد استرآبادی
تاریخ کتابت 1014ق
آغاز: بسملّه. ربّ یسر و تمّ بالخیر و ما توفیقی الا بالله العلی العظیم و الصلوه و السّلام علی خیر الخلقه ... المجلّد الثالث من شرح کلیّات القانون...
انجام: لعلّه یجد مخرجاً صالحاً لودقق النظر و منهجاً واضحاً لولا حظ المقصد المعتبر فلنختم الکتاب هیهنا ... انه ولی کل خیر و فاعله و حسبنا و نعم الوکیل نعم المولی و نعم النصیر.
534برگ، 23سطر، ان‍دازۀ سطور 17×9؛ ق‍طع25×16س.م، وزیری .
خطّ نستعلیق؛ جلد مقوّایی با روکش تیماج؛ کاغذ دولت آبادی؛ عناوین و نشان ها به شنگرف؛ جدول دور سطور به لاجورد و زر و مشکی.
نسخۀ حاضر جلد سوم کتاب است.
شمارۀ ثبت: 381
نفیس بن عوض،- 842؟ ق
شرح موجز القانون = شرح نفیسی = شرح الموجز / نفیس بن عوض؛
کاتب: محمّد صالح ابن ملاّ عبدالرّشید
اهداء به : شاهرخ بهادرخان
تاریخ تألیف : 841 ق؛ محلّ تألیف : سمرقند
تاریخ کتابت 1102ق
عربی
برهان الدّین نفیس ابن عوض بن جمال الدّین حکیم المتطبب الکرمانی از قرن نهم قمر ی است. او موجز القانون قرشی و کتاب الاسباب و العلامات از نجیب الدّین سمرقندی را شرح کرده است و از جمله مؤلّفانی است که کتاب هایشان مورد قبول عام واقع شده اند. هر دو کتاب او شرح موجر نفیسی و شرح اسباب و علامات از کتاب های مهم و معتبر در موضوع خود پر ارزش تلقی می شوند. شرح نفیسی در میان شرح های موجز، کتابی مستقل شمرده شده است و بویژه بخش مربوط به کلیّات در کتاب های نظریات و فلسفۀ طب مهم تلقّی شده است. القانون فی الطب که بر آن شرح زیادی نوشته شده است، از جمله، ابن نفیس آن را به نام الموجز یا موجز القانون موسوم داشته است و نفیس بن عوض بن حکیم کرمانی آن را در سمرقند شرح نموده است این شرح در کرمان آغاز شده بود و در سمرقند به تمکیل رسید..در چهار فن تنظیم شده : 1. قواعد جزیی طب ؛ 2. ادویّة و اغذیّۀ مفرده و مرکّبه؛ 3. امراض مختصّه به عضوی از اعضا؛ 4. امراضی که اختصاص به عضوی ندارد . مشتمل است بر تنقیح مبانی متن و کشف معانی و رفع مشکلات آن.
آغاز :بسمله. توجهنا الی جنابک الاقدس. . . اما بعد فیقول العبد الضعیف ...نفیس بن عوض ابن ... آغاز شرح : قال الشیخ الامام الحبر الکامل علاء الدّین علی بن ابی الحزم القرشی المتطبب صیغة تفعل ههنا للمبالغة مثل تقدس و تمجد قدر تبت هذا الکتاب علی اربعه فنون . .
انجام : قال و قد بلغنی ان قوما اقتصروا علیها و حدها فماتوا فی آخر الامر، ثمّ التألیف.
312برگ، 26سطر، ان‍دازۀ سطور 21×12؛ ق‍طع28×19س.م، وزیری بزرگ.
خطّ نسخ؛ جلد مقوّایی با روکش کاغذ با عطف و گوشه تیماج؛ کاغذ اصفهانی؛ عناوین و نشان ها به شنگرف؛ اهدایی دکتر جواد فیلسوفی.
1.اب‍ن‌ن‍ف‍ی‍س، ع‍ل‍ی‌ب‍ن اب‍ی‌ال‍ح‍زم، ۶۰۷ - ۶۸۷ق. موجز القانون - نقد و تفسیر.2. ابنسینا، حسینبن عبدالله، ۳۷۰ - ۴۲۸ق. قانون - نقد و تفسیر.3.پزشکی اسلامی.
1.ابنسینا، حسینبن عبدالله، ۳۷۰ - ۴۲۸ق. قانون. شرح.2.اب‍ن‌ن‍ف‍ی‍س، ع‍ل‍ی‌ب‍ن اب‍ی‌ال‍ح‍زم، ۶۰۷ - ۶۸۷ق. موجز القانون. شرح.
شمارۀ ثبت: 324
نفیس بن عوض،- 842؟ ق
شرح موجز القانون = شرح نفیسی = شرح الموجز / نفیس بن عوض
عربی
آغاز موجود: فایدته و عموم عایدته و غموض مدرکه ورقه مسلکه ...
انجام موجود: حقنه للقولنج خصوصاً الریحی یزاد فی الحقنه اللینه الاولی.
371برگ، 16سطر، ان‍دازۀ سطور 13×6؛ ق‍طع5/20×13س.م، رقعی.
خطّ نسخ؛ جلد مقوّایی با روکش کاغذ با عطف چرم؛ کاغذ سمرقندی؛ عناوین و نشان ها به شنگرف؛ اهدایی دکتر جواد فیلسوفی.
شمارۀ ثبت: 1990
نفیس بن عوض،- 842؟ ق
شرح موجز القانون = شرح نفیسی = شرح الموجز / نفیس بن عوض
آغاز موجود: فیقوی علی تحریک الاعضاء .
انجام موجود: بسبب تکثیف الامعاء و تغلیظ المواد.
75برگ، 25سطر، ان‍دازۀ سطور 15×8؛ ق‍طع5/18×5/11س.م، جیبی.
خطّ نستعلیق؛ جلد مقوّایی با روکش کاغذ با عطف تیماج؛ کاغذ اصفهانی؛ عناوین و نشان ها به شنگرف؛ اهدایی محمّد حسین جعفری معمار.
شمارۀ ثبت: 1990
ابن سینا، حسین بن عبدالله، - 370؟-428 ق
القانون فی الطّب/ حسینبن عبدالله ابنسینا
عربی
ابن سینا کتاب های متعدّدی در پزشکی تألیف نموده است. در میان تألیفات ابن سینا قانون حکم گل سر سبد را دارد. کتاب گرانقدر قانون که تدریس آن از زمان حیات او به عنوان کتاب مرجع آغاز شده بود، علاوه بر یک هزار سال سابقۀ تدریس در شرق اسلامی، بیش از 550 سال نیز به طور پیوسته به عنوان کتاب درسی رسمی در دانشگاه های اروپا تدریس شده است. و شروح و تعلیقات متعدّد بر آن نوشته شده و ترجمه های گوناگون صورت گرفته است.کتاب قانون در قرن دوازدهم میلادی به زبان لاتین ترجمه شده و در سال 1486در ونیز ایتالیا چاپ شده و ترجمۀ روسی در سال 1954- 1960م در تاشکند چاپ شده است.در سال 1296ق در تهران چاپ سنگی شد، در سال 1324ق در لکهنو هند چاپ شد و در کشورهای مختلف چاپ های متعدّد گردیده است.
شرح و حواشی و تعلیقات متعدّد بر کتاب قانون آمده، از مهمترین شرح ها بر قانون اثر قطب الدّین شیرازی، ابن نفیس و ... است. بخش اوّل قانون در سال 403ق و بخش دیگر در سال 405ق و بقیه را بین سال های 405 تا 414 ق تصنیف کرده است.
قانون در پنج جلد است:
جلد اوّل: شامل کلیّات امور طبیعیّه(منافع الاعضاء)، تشریح، بهداشت، علم الاحوال و الاسباب و الاعراض(ماهیّت اعراض)، نبض و ادرار (علم التشخیص) و اصول معالجه است.
جلد دوم: مشتمل است بر کلیّات ادویّه و مفردات که در آن هفتصد داروی گیاهی و حیوانی و معدنی توضیح داده شده است.
جلد سوم: دربارۀ معالجات است و دربرگیرندۀ امراض رأس(سر)، امراض اعصاب، عین(چشم)، امراض اذن(گوش)، امراض انف(بینی)، حلق، اسنان(دندان)، امراض صدرویّه(سینه)، قلب، مری، معده، امعاء(روده ها)، کبد، طحال، کلیه و مثانه و امراض مخصوص مردان و امراض زنان و امراض ظاهری بدن.
جلد چهارم: دربیان حمیّات(تب ها)، اورام و بثور(ورم ها و زخم ها)، امراض جرّاحی، سموم و تریاق، امور زینت، امراض شعر(موی) و امراض جلد(پوست).
جلد پنجم(قرابادین): در بیان 750 ادویه مرکبه.
آغاز : بسملّه. الحمدلله حمدا یستحقه بعلّو شأنه و سبوغ احسانه. . . و بعد ، فقد التمس منی، بعض خلص اخوانی و من یلزمنی اسعافه فیما یسمع به و سعی ان اصنف فی الطّب، کتابا . . .
انجام : فلیکن هذا القدر من کلامنا المختصر، فی الاصول الکلّیه لصناعة الطّب، کافیا و لناخذ فی تصنیف کتابنا فی الادوة المفردة، ان شاء الله تعالی وحده.
211برگ، 15سطر ، ان‍دازۀ سطور 5/16×11؛ ق‍طع22×17س.م، رقعی.
خطّ نسخ؛ جلد مقوّایی با روکش تیماج؛ کاغذ فرنگی.
1.پزشکی - متون قدیمی تا قرن ۱۴. 2.پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن ۱۴. 3.پزشکی سنّتی - متون قدیمی تا قرن ۱۴. 4.پزشکی – قرن 5ق.
شمارۀ ثبت: 1755
ابن سینا، حسین بن عبدالله، - 370؟-428 ق
القانون فی الطّب/ حسینبن عبدالله ابنسینا
تاریخ کتابت:1002ق
عربی
آغاز : بسملّه. الحمدلله حمدا یستحقه بعلّو شأنه و سبوغ احسانه. . . و بعد ، فقد التمس منی، بعض خلص اخوانی و من یلزمنی اسعافه فیما یسمع به و سعی ان اصنف فی الطّب، کتابا . . .
انجام : فلیکن هذا القدر من کلامنا المختصر، فی الاصول الکلّیه لصناعة الطّب، کافیا و لناخذ فی تصنیف کتابنا فی الادوة المفردة، ان شاء الله تعالی وحده.
199برگ، 17سطر ، ان‍دازۀ سطور 11×5/5؛ ق‍طع5/18×5/11س.م، جیبی.
خطّ شکسته نستعلیق؛ جلد مقوّایی با روکش کاغذ با عطف چرم؛ کاغذ فرنگی؛ عناوین و نشانه ها به شنگرف؛ مهمور به مهر تملّک محمّد هاشم الحسینی؛ اهدایی :حجّت الاسلام وزیری.
شمارۀ ثبت: 1285
ابن سینا، حسین بن عبدالله، - 370؟-428 ق
القانون فی الطّب/ حسینبن عبدالله ابنسینا
عربی
آغاز : بسملّه. الحمدلله حمدا یستحقه بعلّو شأنه و سبوغ احسانه. . . و بعد ، فقد التمس منی، بعض خلص اخوانی و من یلزمنی اسعافه فیما یسمع به و سعی ان اصنف فی الطّب، کتابا . . .
انجام : فلیکن هذا القدر من کلامنا المختصر، فی الاصول الکلّیه لصناعة الطّب، کافیا و لناخذ فی تصنیف کتابنا فی الادوة المفردة، ان شاء الله تعالی وحده.
309برگ، 19سطر ، ان‍دازۀ سطور 12×9؛ ق‍طع20×5/13س.م، رقعی.
خط نسخ؛ جلد مقوایی با روکش تیماج؛ کاغذ سمرقندی؛ عناوین و نشانه ها به شنگرف؛ اهدایی ورثه مرحوم دکتر میرزا غلامحسین حافظ الصحّی.
شمارۀ ثبت: 3142
ابن سینا، حسین بن عبدالله، - 370؟-428 ق
القانون فی الطّب/ حسینبن عبدالله ابنسینا؛
کاتب :خسرو بن عبدالله
تاریخ کتابت: 1017ق
عربی
210برگ، 17سطر ، ان‍دازۀ سطور 15×6؛ ق‍طع24×14س.م، رقعی.
خطّ نستعلیق؛ جلد مقوّایی با روکش چرم؛ کاغذ فرنگی؛عناوین و نشانه ها به شنگرف؛ اهدایی: محمّد علی زاهدی.
شمارۀ ثبت: 4352
ابن سینا، حسین بن عبدالله، - 370؟-428 ق
القانون فی الطّب/ حسینبن عبدالله ابنسینا
عربی
انجام موجود: لیس ذلک مما یزید فی الحاجه و لا ایضا.
168برگ، 19سطر ، ان‍دازۀ سطور 15×5/9؛ ق‍طع5/20×5/14س.م، رقعی.
خطّ نسخ؛ جلد تیماج یک لا؛ کاغذ اصفهانی؛عناوین و نشانه ها به شنگرف؛ اهدایی :حجّت الاسلام وزیری.
شمارۀ ثبت: 2993
ابن سینا، حسین بن عبدالله، - 370؟-428 ق
القانون فی الطّب/ حسینبن عبدالله ابنسینا
تاریخ کتابت: سدۀ هفتم
عربی
آغاز موجود: فی اوقات الامراض و تمام القول فی الامراض التعلیم الثانی و هو جملتان ...فجمیع فصول هذا الکتاب ماته و اثان و ستون فصلا.
آغاز متن: بسمله. الفصل الاول من التعلیم الاول من الفن الاول من الکتاب الاول فی حد الطب اقول ان الطب علم یعرف منه احوال بدن الانسان....
انجام موجود: و خصوصاً اذا کان بشرحی.
438برگ، 25سطر ، ان‍دازۀ سطور 25×17؛ ق‍طع35×26س.م، رحلی.
خطّ نسخ؛ جلد مقوّایی با روکش چرم؛ کاغذ سمرقندی؛ تمام صفحات دارای جدول کشی به سرخی و لاجوردی؛ عناوین و نشانه ها به شنگرف.
شمارۀ ثبت: 247
ابن سینا، حسین بن عبدالله، - 370؟-428 ق
القانون فی الطّب/ حسینبن عبدالله ابنسینا
تاریخ کتابت : سدۀ هفتم
عربی
آغاز موجود: بسملّه. الفصل الاوّل من التعلیم الاوّل من الفنّ الاوّل من الکتاب الاوّل فی حد الطب اقول ان الطب علم یعرف منه احوال بدن الانسان....
انجام موجود: احدهما اشدها کما ادا اجتمع سوناخس.
195برگ، 19سطر ، ان‍دازه سطور 17×5/11؛ ق‍طع5/22×5/11س.م، رقعی
خطّ نسخ؛ جلد مقوایی با روکش پارچه با عطف و گوشه تیماج؛ کاغذ سمرقندی؛ عناوین و نشانه ها به شنگرف؛ اهدایی: غلامعلی قدیری.
شمارۀ ثبت: 1756
ابن سینا، حسین بن عبدالله، - 370؟-428 ق
القانون فی الطّب/ حسینبن عبدالله ابنسینا
تاریخ کتابت: سدۀ ششم
عربی
آغاز موجود: بسملّه. المقاله الاولی فی کلیّات امراض الرأس ...
انجام موجود: الاتساع الفایه القصوی او بلغ.
138برگ، 23سطر ، ان‍دازۀ سطور 20×12؛ ق‍طع5/24×5/16س.م، وزیری.
خطّ نسخ؛ جلد مقوّایی با روکش تیماج؛ کاغذ دولت آبادی؛ عناوین و نشانه ها به شنگرف؛اهدایی ورثه مرحوم دکتر میرزا غلامحسین حافظ الصحّی.
نسخۀ حاضر جزء اوّل از کتاب ثالث القانون فی الطب است.
شمارۀ ثبت: 3569
کازرونی، محمّد بن مسعود، -758 ق
المغنی فی شرح الموجز = شرح موجز القانون = شرح سدیدی/ سدیدالدّین محمّد بن مسعود الکازرونی؛
کاتب: اسمعیل مشهور به ابن الحکیم البغدادی
تاریخ تألیف : 745ق
تاریخ کتابت: 806ق
عربی
سدیدالدّین کازرونی مؤلّف معروف پزشکی است. کتاب المغنی، کتاب رایج درسی بود. کازرونی در این کار علاوه بر شرح های قطب الدّین شیرازی و قرشی از اطّلاعات استاد خود برهان الدّین الابری استفاده کرده است. کامل الصناعه، کتاب المائه، نخبه العلاج (ابن ابی صادق)، مختارات ابن هبل، جامع ابن بیطار، کتاب التیسیر ابن زهر از منابع خاصّ او بودند. این اثر در هند چندین بار به طبع رسیده است. علاء الدّین علی بن ابی الحزم قرشی معروف به ابن نفیس، قانون ابن سینا را گزین کرده و به نام «الموجز» یا «موجز القانون» نام نهاده است و سدید الدّین کازورونی، موجز را گزارش نموده و بنام «المغنی فی شرح . . . » نامیده است و مشتمل بر چهار «فن» است : 1. فی قواعد جزئی الطب اعنی علمیّة و عملیّة بقول کلّی؛ 2. فی الادویّة و الاغذیّة المفردة و المرکّبة ؛ 3. فی الامراض المخصوصة بعضو دون اخر واسبابها و علاماتها و معالجاتها؛ 4. فی امرض لا تختص بعضو دون آخر و اسبابها و علاماتها و معالجاتها. در تألیف آن علاوه بر قانون، از آثار بقراط و جالینوس و همچنین دیگر شروح قانون خاصّه شرح کلّیّات از قطب شیرازی و شرح قرشی بهره برده است.
آغاز : بسملّه و به نستعین ، و علیه نتوکل، رب تمم بالخیر، الحمد لله الذی ابدع بقدرته جواهر عقلیة مجرّدة و اخترع منها اجراماً فلکیه منضدة . . . امّا بعد فلّما کان احتیاج عموم الاناس الی الاحکام الطبیة و القواعد العلاجیة.
انجام : و لذلک قد اعتمد علیه فی اکثر المواضع کل الاعتماد.
288برگ، 25سطر ، ان‍دازۀ سطور 20×13؛ ق‍طع25×18س.م، وزیری.
خطّ نسخ؛ جلد مقوّایی با روکش تیماج ضربی با نقش ترنج و دوسرترنج؛ کاغذ اصفهانی؛ عناوین و نشان ها شنگرف ؛ اهدایی : حجّت الاسلام وزیری.
۱.پزشکی ۲.ابن سینا، حسین بن عبدالله، ۳۷۰- ۴۲۸ق. القانون- نقد و تفسیر ۳.پزشکی اسلامی- قرن۵ق. ۴.پزشکی سنّتی- قرن۵ق. ۵.گیاهان دارویی- قرن۵ق. ۶.گیاهان دارویی- مصارف درمانی. 7 ابن نفیس، علی بن ابی الحزم، ۶۰۷ - ۶۸۷ ق. الموجز - نقد و تفسیر. 8. پزشکی ایران. 9. دارو شناسی.
1. ابن نفیس، علی بن ابی الحزم، ۶۰۷ - ۶۸۷ ق. الموجز. شرح.
شمارۀ ثبت: 2768
کازرونی، محمّد بن مسعود، -758 ق
المغنی فی شرح الموجز = شرح موجز القانون = شرح سدیدی/ سدیدالدّین محمّد بن مسعود الکازرونی
عربی
آغاز : بسملّه و به نستعین ، و علیه نتوکل، ربّ تمّ بالخیر، الحمد لله الذی ابدع بقدرته جواهر عقلیة مجرّدة و اخترع منها اجراماً فلکیه منضدة . . . امّا بعد فلّما کان احتیاج عموم الاناس الی الاحکام الطبیة و القواعد العلاجیة.
انجام : هذا ما التقطت من القرابادینات المعتمد علیها لیکون مغنیا عن مطالعه الکتب.
169برگ، 29سطر ، ان‍دازۀ سطور 18×7؛ ق‍طع5/20×5/11س.م، رقعی.
خطّ نسخ؛ جلد مقوّایی با روکش تیماج؛ کاغذ اصفهانی؛ عناوین و نشان ها شنگرف ؛ اهدایی دکتر سید احمد آقا معتمد ریاضی.
شمارۀ ثبت:2011
کازرونی، محمّد بن مسعود، -758 ق
المغنی فی شرح الموجز = شرح موجز القانون = شرح سدیدی/ سدیدالدّین محمّد بن مسعود الکازرونی
عربی
آغاز موجود: المعتاده و الشرب علی الریق و اکثر من...
انجام موجود: ... و یعرف بالثقل و الحمی اللینه و تفرق الاتّصال.
47برگ، 14سطر ، ان‍دازۀ سطور 14×5/8؛ ق‍طع5/23×5/15س.م، رقعی.
خطّ نسخ؛ جلد مقوّایی با روکش کاغذ با عطف تیماج؛ کاغذ اصفهانی؛ عناوین و نشان ها شنگرف ؛ اهدایی : حجّت الاسلام وزیری.
نسخۀ حاضر مشتمل بر 6باب شامل: الباب الاوّل ، فی الحمیّات . الباب الثانی ، فی البحران وایّامه . الباب الثالث ، فی اورام والبثور والجذام والوباء وتحرزعنه . الباب الرابع ، فی الکسروالوثی والخلع والصدمه والسقطه والضربه والشجاج والسحج الباب الخامس ، فی الزینه .الباب السادس ، فی السموم والاحترازعنها است.
شمارۀ ثبت:2831
اب‍ن‌ن‍ف‍ی‍س، ع‍ل‍ی‌ب‍ن اب‍ی‌ال‍ح‍زم، ۶۰۷ - ۶۸۷ ق
موجز القانون/ علاءالدّین ابن‌ابی‌الجزم قرشی ملقّب به ابن‌النفیس
کاتب: سید غلام ابوتراب بن محمّد عاشق
تاریخ کتابت: 1030ق
عربی
علاءالدّین ابن‌ابی‌الجزم قرشی معروف به ابن‌النفیس که او را جالینوس ثانی نامیده اند. نامی است عظیم المرتبه بین مؤلّفان پزشکی و شارحان قانون. ابن نفیس علاوه بر شرح قانون، کتاب معروف موجز القانون را به یادگار گذاشته است. این نسخه چندین بار در هند به چاپ رسیده است.این کتاب که مختصر "قانون" ب‍وع‍ل‍ی سینا و در طب پرداخته شده است در چهار فن به شرح زیر میآید: ف‍نّ اوّل: در قواعد جزئی پزشکی(نظری و عملی)، ف‍نّ دوم: در ادویّه و اغذیّۀ مفرده و مرکّبه، ف‍نّ سوم: در مورد بیماری های خاص هر یک از اعضاء بدن؛ ف‍نّ چهارم: در امراض که م‍خ‍ت‍ص به یک عضو ن‍ی‍س‍ت و در س‍ای‍ر اعضاء ام‍ک‍ان پ‍ی‍دا شدن آن است.
آغاز نسخه: بسملّه. الحمد لله الغنی الکریم و صلواته علی افضل انبیائه محمد و آله الطاهرین قال الشیخ... ابوالحسن علاءالدین ابی الحزم القرشی...
انجام نسخه: جالینوس و غیره من العلاج المذکور و صلی الله علی خیر خلقه محمد و آله.
150برگ، 18سطر ، ان‍دازۀ سطور 18×9؛ ق‍طع24×5/15س.م، وزیری.
خطّ نستعلیق؛ جلد مقوّایی با روکش کاغذ طرح دار با عطف تیماج؛ کاغذ اصفهانی؛ عناوین و نشان ها شنگرف ؛ اهدایی: اخوان مصلاّیی.
1.ابنسینا، حسینبن عبدالله، ۳۷۰ - ۴۲۸ق. قانون - نقد و تفسیر. 2. پزشکی اسلامی. 3. پزشکی سنتی - متون قدیمی تا قرن ۱۴. 4.گیاهان دارویی - متون قدیمی تا قرن ۱۴
1.ابنسینا، حسینبن عبدالله، ۳۷۰ - ۴۲۸ق. قانون. ب‍رگ‍زی‍ده.
شماره ثبت:397
اب‍ن‌ن‍ف‍ی‍س، ع‍ل‍ی‌ب‍ن اب‍ی‌ال‍ح‍زم، ۶۰۷ - ۶۸۷ ق
موجز القانون/ علاءالدّین ابن‌ابی‌الجزم قرشی ملقّب به ابن‌النفیس
عربی
آغاز موجود: و النظری اجزائه اربعه العلم بالامور الطبیعیه...
انجام موجود: و تنفیذه فی العروق و یفعل ذلک.
121برگ، 17سطر ، ان‍دازۀ سطور 14×7؛ ق‍طع26×5/13س.م، رقعی.
خطّ نسخ - نستعلیق؛ جلد مقوّایی با روکش کاغذ طرح دار با عطف و گوشه تیماج؛ کاغذ اصفهانی؛ عناوین و نشان ها شنگرف.
شماره ثبت:3805
ابن سینا، حسین بن عبدالله، 370؟ - 428 ق
هند باء/ شیخ‌الرئیس ابوعلی‌سینا
عربی
رساله ای است کوتاه در پاسخ پرسشی در علّت امر پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله در حدیث نبوی شریف به استعمال هندباء (کاسنی) و آب آن به صورت غیر مغسول: او جواب نوشت و در ضمن این قول، مسائلی از علم طبیعی آمده است و کلمه ای چند در امتزاج بیان شده و بعد این قول اطبّاء که می گویند که ورد و آس و طرخون و عدس، مرکّب از قوای متّضاده اند شرح می گردد .
آغاز:سئل الشیخ الرئیس ابوعلی سینا ان علی کلّ ما فی...
انجام:من الاطبّاء المذکورین بان معنی الکلام النبوی الخارج کثیر منه یخرج الامثال المضروبه و الرموز الواقعه ...
4برگ، 17سطر ، ان‍دازۀ سطور 13×6؛ ق‍طع20×5/11س.م، جیبی.
خطّ نستعلیق؛ جلد مقوّایی با روکش تیماج ضربی با نقش ترنج و دوسرترنج؛ کاغذ اصفهانی؛عناوین و نشانه ها به شنگرف؛ مهمور به مهر(لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده عبدالوهاب) در پشت برگ آغاز؛دارای حواشی؛ اهدایی دکتر جواد فیلسوفی.
1.پزشکی سنّتی- متون قدیمی تا قرن ۱۴. 2. پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن ۱۴.
شماره ثبت: 2/2700