پروانه­ های ثبت اختراع* و جایگاه آن در مطالعات علم سنجی


نگارش: الهه شهبازی

دانشجوی کارشناسی ارشد علم سنجی دانشگاه یزد

e.shahbazi1369@gmail.comآدرس ایمیل جهت جلوگیری از رباتهای هرزنامه محافظت شده اند، جهت مشاهده آنها شما نیاز به فعال ساختن جاوا اسکریپت دارید


چکیده:

امروزه اطلاعات پتنت­ ها به عنوان یکی از مهمترین منابع اطلاعاتی فنی و فناورانه شناخته شده است. تحلیل استناد پتنت­ ها، اطلاعات ارزشمندی را در ابعاد مختلف در اختیار محققان و مدیران مراکز تحقیقاتی قرار می ­دهد به طوریکه استفاده از تحلیل پتنت در بسیاری از کشور­ های پیشرفته صنعتی به عنوان یک ابزار تحلیلی در محیط­ های تحقیقاتی، بسیار رایج شده است.

در این مقاله سعی شده است ضمن بیان اجمالی ویژگی ­ها و ساختار اطلاعاتی پتنت­ ها، اهمیت و کاربرد­ های تحلیل پتنت در علم سنجی مورد بررسی قرار بگیرد.


کلیدواژه ­ها: پتنت، علم سنجی، اداره ثبت اختراع.



مقدمه:

در سال ­های اخیر، شناسایی، تقویت و فراهم کردن زمینه­ های لازم برای تولید و به کارگیری علم و فناوری در هر کشور، عمده­ ترین توجهات مسئولان و برنامه ریزان کشور ­ها را به خود جلب کرده است. تولید علم یکی از پایه ­های اساسی توسعه دانایی است. تولید علم، زمینه ساز ایجاد فناوری و در نتیجه باعث تولید اشتغال و ثروت در جامعه می ­گردد. به غیر از تولیدات علمی، مقوله دیگری که در دنیای علم و فناری مورد توجه بوده، نوآوری در فناوری یا اختراعات و ابتکارات است. تولید فناوری که نتیجه به کارگیری علم و فرآیند نوآوری در عرصه عمل است، کاربردی کردن نتایج تولیدات علمی نیز است. اختراعات ثبت شده از برونداد های مهم فرآیند تحقیق و توسعه و از مهمترین شاخص های عملکردی سامانه علم و فناوری است (مجیدی و دهقانی، 1389).

مطالعات انجام شده در حوزه علم سنجی نشان می ­دهد که فناوری با سرعت زیادی در حال رشد است و پیشرفت­ های اخیر در علوم و فناوری، نوید بخش وقوع تغییرات اساسی در محدوده­ی وسیعی از صنایع است که می­ تواند به کاربرد­های جدیدی منجر شود. از بین شاخص ­ هایی که برای اندازه گیری برونداد فناوری در دسترس است، شاخص مبتنی بر پتنت ها، سنجه مناسبی برای ارزیابی برونداد فعالیت­ های فناورانه در کشور­ها هستند. پتنت ها حاوی منابع غنی اطلاعات در مورد اختراع هستند که در جای دیگر در دسترس نیستند. همچنین آمار­های ثبت اختراع­، منبعی منحصر به فرد برای تحلیل فرآیند تغییر و تحول در فناوری به شمار می ­رود و در نبود شاخص­ های تمام عیار ارزیابی برونداد نوآوری، شاخص ­های مبتنی براختراعات ثبت شده، بهترین شاخص در دسترس برای اندازه گیری برونداد نوآوری هستند(علائی آرانی و نقشینه، 1388).

مطالعه اجمالی شرایط و نحوه تحقیق و توسعه در ایران نشان می­دهد که موضوع استفاده از اطلاعات پتنت در مقایسه با سایر منابع اطلاعاتی مانند کتب، مقالات و نشریات؛ در مراکز تحقیقاتی مطرح نیست که علت این را می­توان ناشی از عدم آشنایی محققان با پتنت­ ها، فقدان متخصص لازم در این زمینه و عدم شناخت کاربردهای پتنت دانست.(فرقانی، 1386).

پتنت و انواع آن:

پروانه ثبت اختراع در زبان انگلیسی "patent" نامیده می شود که دارای دو مفهوم است، یکی سندی که اختراع بوسیله آن شرح داده شده ( که جزء منابع ردیف اول اطلاعاتی است و از ارزش اطلاعاتی بسیار بالایی برخوردار است) و مفهوم دیگر آن، نامه یا گواهینامه یا حکمی است که به مخترعی داده می شود و براساس آن از اختراع حمایت قانونی می شود تا مخترع به موجب آن از امتیاز های اختراع خود بهره مند شود. (عبدخدا و دیگران، 1390) در واقع پتنت، حمایتی است که دولت از مخترع، به منظور جلوگیری از استفاده غیر مجاز دیگران از اختراع او، به عمل می آورد. (دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، 1381).

سازمان جهانی مالکیت فکری ، پتنت را حق انحصاری اعطا شده از طرف دولت به مخترع یک اختراع برای مدت زمان مشخصی می داند تا مانع از سوء استفاده دیگران برای فروش، عرضه برای فروش، واردات، ساخت و یا استفاده از آن اختراع بدون اجازه مخترع شود. برای دریافت حق ثبت اختراع، اطلاعات فنی در مورد اختراع باید به صورت عمومی افشا گردد. در خصوص پتنت ها، دسته بندی های متعددی ارائه شده است که از جمله مهمترین این دسته بندی ها، دسته بندی اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا است. در این دسته بندی، پتنت ها به 7دسته تقسیم شده اند:

1- پتنت های سودمند:[1]امتیاز این نوع پتنت به شخصی واگذار می شود که ابتکار یا اختراع انجام داده و یا وسیله ای ساخته است که از دیدگاه اقتصادی بسیار حائز اهمیت می باشد و سبب پیشرفت شاخه های مختلف علوم میگردد.

2-پتنت های طراحی:[2]امتیاز این نوع پتنت به کسی واگذار می شود که طرحی جدید و یا اصولی را برای صنعت تولید پایه ریزی نماید.

3-پتنت های گیاهی:[3]امتیاز این نوع پتنت به شخصی داده می شود که نوع جدیدی از گیاه را کشت داده و یا ایجاد کند که درباروری اقتصادی بسیار سودمند باشد .

4.پتنت های تجدید صدور:[4]زمانی که فرد نوآور بخواهد نوآوری خود را اصلاح کند به پروانه نوآوری او شماره دیگری که به Re شروع می شود داده میشود که نشان دهنده این است که پروانه نوآوری فعلی اصلاح شده پروانه نوآوری دیگری است .
5-پتنت های ایکس:[5] تمامی پروانه هایی که از سال 1790 تا 1836 توسط اداره ثبت اختراع آمریکا صادر شده است، به این نام خوانده می شود. تعداد واقعی آن ها معلوم نیست ولی حدود 4200 تخمین زده می شود که در یک آتش سوزی در دسامبر 1836 از بین رفته اند و بعدها این مجموعه از طریق نسخه هایی که خود نوآوران در دست داشتند تا اندازه ای بازسازی شده است.

6-پتنت های بازدارنده:[6] این نوع پروانه ها تنها مانع ثبت اختراع حاضر به نام دیگران می شود. افراد این گونه پروانه را دریافت می کنند که تا هنگام بررسی اختراعشان و ثبت پروانه برای آن ، دیگران نتوانند آن اختراع را ثبت بدهند.
7.ثبت حقوقی نوآوری:[7]این پروانه­ ها، ازسال 1985-86جایگزین پروانه ها ی بازدارنده شده است اززمان درخواست تااخذ پروانه نوآوری ،نوآور باید تصاویر مربوط به نوآوری خود را منتشر کند که به آن اس آی آر گفته میشود و نه پتنت درواقع ارزش این نوع پتنت برای این است که نوآور دیگران را از نوآوری خود مطلع میکند تا فرد دیگری کار مشابه مثل اورا انجام ندهد( .(www.uspto.gov

ساختار هر پتنت:

اطلاعات هر پتنت را می­توان به دو گروه اطلاعات قانونی و اطلاعات فنی تقسیم کرد. اطلاعات قانونی هر پتنت را می­توان به طور خلاصه چنین برشمرد:

· اداره صادر کننده پتنت
· نام و آدرس مخترع
· نام و آدرس مالک اختراع (شخص/شرکت)
· تاریخ انتشار
· کشوری که پتنت در آن به ثبت رسیده است.
· ادعا
اطلاعات فنی هر پتنت را نیز می­توان چنین برشمرد:

· شرح پتنت، شامل پیشینه و کارهای قبلی (شامل مشکلی که با این اختراع حل می­شود، راه حل آن مشکل و تشریح دقیق اختراع صورت گرفته به همراه مثال).
· نقشه
· خلاصه
· طبقه بندی بین المللی پتنت(باقری، 1382).
·
شرایط عمومی ثبت اختراع:

به طور کلی اختراعی قابل ثبت است که شرایط زیردرآن رعایت شده باشد:

1-نو باشد:[8]اختراع باید شامل مشخصه جدیدی باشد که سابقه آن مشخصه در دانش و زمینه فنی مربوط به آن اختراع پیش بینی نشده باشد. به این دانش موجود دراصطلاحpior artاطلاق میگردد.

2-دارای گام ابتکاری باشد:[9]اختراع باید علاوه بر نوبودن،ارتقاء قابل توجهی را درحیطه خود موجب شودبه طوری که استنتاج آن توسط فردی با دانش متوسط درآن زمینه امری بدیهی محسوب نشود.به عبارت دیگر راه حل فنی که اختراع برای حل مشکل پیشنهاد میکند ،نسبت به سایر راه حل های احتمالی موجود مزیت قابل توجهی داشته باشد.درواقع اختراع باید بتواند درحیطه خود مشکلی از مشکلات راکه هنوز راه حلی ندارد حل کند تا دارای گام ابتکاری باشد.

3-فایده عملی داشته باشد:[10]اختراع نباید صرفاٌ حالت تئوریک و نظری داشته باشد بلکه باید قابلیت عملی و تولید در صنعت را داشته باشد.
4-مشمول موارد غیر قابل ثبت نباشد:[11]علاوه بر سه شرط فوق دربیشتر کشورها قوانینی وجود دارد که نمی توان بعضی اختراعات را درآن سرزمین به چاپ رساند.مثل آنچه که برخلاف نظم عمومی و اخلاقیات باشد ،یا کشف ها و تئوری های عملی ،روش های ریاضی،گونه های گیاهی و حیوانی ،روش های تجارت ،روش های معالجه یا تشخیص بیماری درانسان و دام ونرم افزارهای کامپیوتری فاقد اثرات فنی (علی[12]، 2009؛ تاج آبادی، 1385).

اهمیت پتنت ها در مطالعات علم سنجی:

پتنت ها درمطالعات علم سنجی هم به طور مستقیم و هم غیر مستقیم از اهمیت بالایی برخوردارند .اهمیت مستقیم این منابع به این دلیل است که می توانند نشان دهنده ارزش یک پژوهش جدید باشند که امکان تجاری شدن برای آن میسراست.اهمیت غیر مستقیم این مدارک به فهرست منابع آن­ها باز می­گردد که می­ تواند امکان شناسایی مقاله ها و تحقیقاتی را که یک پروانه،آن را مورد استناد قرار داده فراهم سازد و به این ترتیب نشان دهد که کدام مقاله­ها یا سایر انواع تحقیقات از امکان کاربردی شدن بهره­مندند(نوروزی چاکلی،1390).

فرانسیس نارین[13] از جمله پیشگامان علم سنجی بود که به اهمیت پتنت ­ها در مطالعات ارزیابانه علم سنجی پی برد و گام ­های عملی مهمی در این راه برداشت. در واقع نارین(1994) برای نخستین بار از اصلاح­ های سنجش پروانه­های ثبت اختراع[14] یا کتابسنجی پروانه­های ثبت اختراع[15] استفاده کرد و آن را برای بخشی از مطالعات کمی علم سنجی که با استفاده از اطلاعات پتنت­ ها صورت می­پذیرد به کار برد.

به طور اجمالی باید ذکر شود که با استفاده از تحلیل­هایی که روی پتنت­ ها انجام می­شود، می­توان عملکرد فناوری یک کشور را ارزیابی کرد و علاوه بر آن، جریان انتقال دانش میان علم و فناوری را شناسایی کرد. به دنبال افزایش اهمیت پتنت­ ها، امروزه از آن در جایگاه یکی از مهم­ترین شاخص ­های فناوری و نوآوری یاد می­­شود؛ از این رو، این شاخص جزء حائز اهمیت ترین شاخص­ های سنجش علم، فناوری و نوآوری در کشورها و همچنین سازمان­ های معتبر بین المللی نظیر سازمان ملل متحد و سازمان همکاری اقتصادی و توسعه محسوب می­شود (نوروزی چاکلی، 1390، ص 99-100).

پتنت­ ها منبع غنی دانش و سرمایه گرانبهای پژوهش هستند که بررسی آن­ها، پژوهشگران را قادر به فعالیت­های متعددی می­سازد؛ از جمله:

مرور نوآوری ها و اختراعات انجام شده، پیش بینی پیشرفت های فناوری و مسیر آنها، هدایت پژوهش های گسترده و جامع، مقایسه نحوه پژوهش از سازمانی به سازمان دیگر ، جلوگیری از دوباره کاری و کپی برداری در فرآیند تحقیق و توسعه، جلوگیری از صرف زمان و هزینه های غیر ضروری، کشف پتانسیل لازم در کارهای پژوهشی و اختراعات، رصد کردن رقیبان یا همکاران و میزان پیشرفت آنها، شناسایی متخصصان و مخترعان برای رقابت هوشمند و به کارگیری آنها، شناسایی شکاف نهانی در بازار، شناسایی و جلوگیری از تخلف در پتنت ها، یافتن راه حل در مشکلات تکنولوژی، تعریف حدود محافظت اختراعات و توسعه بیشتر اختراعات از راه به دست آوردن یافته های بیشتر برای پژوهش ( نوروزی، 2012)[16].


رده بندی پتنت­ ها:

به منظور تسهیل و تسریع کار هیئت­های بررسی اختراعات جهت جستجو در سوابق اختراعات، وجود یک رده بندی برای پتنت ­ها که در سطح جهانی مورد استفاده قرار بگیرد، ضرورت داشت بنابراین سازمان جهانی مالکیت فکری در سال 1968 اولین ویرایش از رده بندی جهانی پتنت­ ها( آی- پی- سی)[17] را منتشر کرد. این رده بندی که دائما روزآمد می­شود، هر پنج سال یکبار ویرایش جدید آن در اختیار سازمان­ های عضو قرار می­گیرد. چهارمین ویرایش این رده بندی همراه با فهرست کلیدواژه­ها در سال 1984 منتشر شد و تقریبا تمام دفاتر پروانه­ های ثبت اختراع آمریکا( حدود 40 کشور) آنرا به کار می­برند. در این رده بندی کل اختراعات بشری به 8 رشته تقسیم شده و با حروف A تا H مشخص گردیده است و در هر رشته، موضوعات فرعی با اعداد و اجزاء آن موضوع با حروف نمایش داده شده است( مرتضائی، 1364).


مختصری در مورد اداره­های ثبت اختراع:

اداره­ های ثبت اختراع دارای رویه­ها و سیاست ­های خاص خود هستند که این سیاست­ ها بر روش و جریان انتشار پتنت تاثیر می­گذارند و از دلایل آن وجود تفاوت در قوانین ثبت اختراع کشورها ست. عوامل متعددی( مانند هزینه ­های ثبت، زمان صرف شده برای اعطای گواهی اختراع، وجود رویه­های ملی و فراملی) وجود دارند که بر تبعیت مخترعان از یک رویه و یا رویه­های دیگر و انتخاب مکان ثبت، تاثیر می­ گذارند. در ادامه اطلاعات بیشتری از اداره­ های ثبت اختراع ارائه می­شود.



اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا[18]:

در زمانی که یک پروانه در اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا به عنوان یک درخواست کامل پذیرفته می­شود، برای بررسی تحویل کارشناسان می­شود. یک درخواست ثبت اختراع به طور خودکار به عنوان تقاضایی برای بررسی یا آزمایش در نظر گرفته می­شود. درخواست پس از گذشت 18 ماه از تاریخ حق تقدم منتشر می­ شود. فرآیند بررسی شامل کنترل الزامات قانونی، جستجو در اختراعات ثبت شده در آمریکا و اسناد اختراعات خارجی و مبانی نظری موجود است تا مشخص شود که اختراع ادعا شده، جدید، کاربردی و غیر بدیهی است یا خیر.در اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا بیش از شش میلیون و نیم اختراع به ثبت رسیده است که هر هفته بین 3500 تا 4000 پروانه جدید به آن اضافه می­شود.

اداره ثبت اختراع اروپا[19]:

اداره ثبت اختراع اروپا از سال 1977 آغاز به کار کرده و به مخترعان امکان ثبت اختراعات خود را در کشورهای اروپایی عضو پیمان داده است. این اداره یک اداره منطقه ای است. بنابراین کسانی گواهی ثبت اختراع در اداره ثبت اختراع اروپا را اخذ می­کنند که می­خواهند اختراع آن­ها در چندین کشور اروپایی مورد حمایت قرار بگیرد.

سازمان جهانی مالکیت فکری[20]:

معاهده همکاری­ های ثبت اختراع در سال 1967 میان حدود 88 کشور منعقد شد و از سال 1980، توسط سازمان جهانی مالکیت فکری اجرا می­شود و تا پایان آگوست سال 2006 تعداد 133 کشور این معاهده را امضا کردند. این معاهده بین المللی به مخترعان این امکان را می­­دهد تا اختراع خود را به طور هم زمان در چند کشور به ثبت رسانند.

اداره ثبت اختراع ژاپن[21]:

به علت توسعه اقتصادی کشور ژاپن در طول چند دهه گذشته، بازار این کشور از لحاظ اقتصادی برای مخترعان اهمیت به سزایی یافته است. درصد بالایی از اختراع­های جهان را اداره ثبت اختراع ژاپن ثبت می­کند. در این اداره بیش از یک میلیون و هفت دهم اختراع به ثبت رسیده است که هر هفته بین 2000 تا 3000 پروانه جدید به آن اضافه می­شود( علائی آرانی و نقشینه، 1388).






فهرست منابع و مآخذ:


-باقری، کامران. "اهمیت ثبت و تحلیل پتنت برای موسسات تحقیقاتی و صنعتی". چهارمین همایش مراکزR&Dصنایع و معادن، آذر ماه 1382.


- تاج آبادی،رضا(1385)،"شرایط ثبت اختراع و بررسی قوانین و مباحث حقوقی آن"،نما،6 (3).


- دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی. جلد اول. تهران: کتابخانه ملی، 1381.


- عبدخدا، محمدهیوا؛ نوروزی، علیرضا، راوند،سامان(1390) . "تحلیل موضوعی پروانه های ثبت اختراع مخترعان ایرانی درپایگاه های بین المللی ثبت اختراع در فاصله سالهای 1976-2011." مجله دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران،ش.5:46-56.


-علائی آرانی، محمد؛ نقشینه، نادر(1388). "تحلیلی بر وضعیت پروانه های ثبت اختراع ایرانی در اداره های چهارگانه ثبت اختراع". تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی، 15(4): 167-185.


-فرقانی، علی. "بررسی و تحلیل کاربردهای تحلیل پتنت در مراکز تحقیقاتی کشور". رشد فناوری، ش.13: 4.


-مجیدی، موسی؛ دهقان، مژگان (1389)."تحلیل استنادی تطبیقی پروانه های ثبت اختراع مخترعان ایرانی و ترکیه ای در پایگاههای بین المللی ثبت اختراع ازسال 1988-2008". فصلنامه دانش شناسی، 3(9): 77-88.


-مرتضائی، لیلا (1364). "پروانه های اختراعات و اهمیت آنها از نظر اطلاعات علمی و فنی". اطلاع رسانی، 9( 1و2):16.


-نوروزی چاکلی،عبدالرضا(1390)، آشنایی باعلم سنجی: مبانی،مفاهیم،روابط و ریشه ها،تهران:سمت.


-Ali, Mina. (2009). Information Diffusion between Patent and Scientific Articles for Identifying Future R&D and Business Opportunities. (Master), Tarbiat modares & lulea university.


-Noruzi A & Abdekhoda M(2012). " Mapping Iranian Patents based on International Patent Classification(IPC), from 1976 to 2011". Scientometrics,93(3).



-United State & Trademark Office( USPTO). Retrieved october 5, 2013, from http://www.USPTO.gov





--------------------------------------------------------------------------------



* Patent

در این مقاله برای راحتی کار از کلمه پتنت به جای پروانه ثبت اختراع استفاده شده است. مگر در مواردی که ثبت اختراع جزء عنوان کلمه بوده است.


[1]Utility Patents

[2]Design Patents

[3]Plant Patents

[4]Reissue Patents

[5]X-Patent

[6]Defensive Publication

[7]Statustory Invention Registration(SIR)

[8]novelty

[9]inventive step

[10]practical use

[11]unpatentable subject Matter

[12] Ali

[13] Narin,F

[14] Patentometrics

[15] Patent Bibliometrics

[16]Noruzi

[17] International Patent Classification(IPC)

[18] United State Patent and Trademark Office(USPTO)

[19] Europen Patent Office ( EPO )

[20] World Intellectual Properties Organisation( WIPO )

[21] Japanese Patent Office ( JPO )