حمله حیدری چاپ 1282ق
راجی کرمانی، بمانعلی، قرن۱۳ق
حمله حیدری/ بمانعلی راجی کرمانی، کاتب نصراله‌تفرشی
طهران: کارخانه کربلایی محمد تقی و محمد حسن، ۱۲۸۲ق
1ج. (بدون شماره گذاری)؛ 34×21، رحلی
فارسی
آغاز: بسمله. بنام خداوند دانای فرد که ازخاک آدم پدیدار کرد ز صلصال ناچیز آدم کند ببزم قبولش مکرم کند یکی گوهر تابناک آورد که ازنور او آب و خاک آورد وز آن پس نگارد از آن آب خاک زقدرت بسی گوهر تابناک...
انجام: مراو را زهر گونه ازکجرویست دراین پرده هر گونه جادوگریست. به یزدانیان بد نهادی کند بیزدان زکین دیوزادی کند بداور همه مهر و کین آورد فسون با جهان آفرین آورد ندانم ازاین گردش روزگار زکردار دوران ناپایدار.
خط ن‍س‍ت‍ع‍ل‍ی‍ق، جلد مقوائ‍ی با روکش تیماج، کاغذ فرنگی، سرلوح، کتیبه، جدول دور سطور، جدول داخل متن، ترنج و دو سرترنج، مجالس تصویر،مهمور به مهر صنیع الملک، به اهتمام آقاعلی اکبروآقاابوالحسن طبع گردیده است.
بنام خداوند دانای فرد که از خاک آدم پدیدار کرد
راجى کرمانی سراینده حمله حیدری در خانواده‌اى از زردشتیان کرمان متولد شد و در آغاز، بهمن یا کیخسرو نام داشت، اما به سبب شفاى معجزه‌آسا از یک بیمارى صعب‌العلاج، به دین اسلام گروید و نام خود را به بمانعلى تغییر داد. راجى در کرمان به تحصیل علوم دینی پرداخت. سپس راهى یزد شد و در قصبه تفت به امامت جماعت و وعظ و خطابه پرداخت. ظاهراً در زمان اقامت در یزد، سرودن حمله حیدرى را شروع کرد. مقبره ملا بمان علی پشت محراب مسجد جامع کرمان قرار دارد. اکنون میراث فرهنگی به کمک بعضی از کهنسالانی که آنجا را می شناختند، بنایی بر سر مزار او ساخته است. براساس آنچه بر سنگ قبر راجى نوشته شده، او در 1261 در کرمان از دنیا رفت و در همانجا به خاک سپرده شد.
حماسه دینی در ادبیات کشورمان راه درازی را پیموده است، در دوران اسلامی، ایرانیان مسلمان بویژه شیعیان، در آثار منظوم فراوانی به شرح فضایل و مناقب بزرگان دین، بویژه شرح رشادت های امام علی (ع) در جنگ ها پرداخته اند . این گونه آثار که گاه با عناصری از افسانه، تاریخ، واقعیت و اسطوره درهم آمیخته اند، فصل شورانگیزی از ادبیات کشورمان را رقم زده اند .حماسه نوعی از اشعار وصفی است که مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و مردانگی ها و افتخارات و بزرگی های قومی یا فردی باشد، به نحوی که شامل مظاهر مختلف زندگی آنان گردد .
حماسه دینی و مذهبی به توصیف قهرمانی های بزرگان و اولیای دینی هر قوم اختصاص دارد . این نوع حماسه به بیان مشکلات و جانفشانی قهرمانان و بزرگانی می پردازد، که فداکاری آنها نقشی به سزا در تکوین و ریشه دار شدن دین و مذهب یک قوم ایفا کرده است. حماسه های دینی، یادگار مجاهدت گروهی برای حفظ دین و نبرد با معاندان و برانداختن آداب و رسومی است که خلاف عقاید دینی تشخیص داده می شود . در باب امام اول شیعیان، میان شیعه داستان هایی به تدریج پدید آمده که بعضی از آنها مبنی بر حوادث تاریخی یعنی جنگ های او در حیات محمدبن عبدالله (ص) و هنگام خلافت و شجاعت های وی است.
موضوع منظومه حمله حیدرى راجى‌کرمانى تاریخ صدر اسلام است، آغاز آن با مکالمه رسول خدا (ص) با فاطمه بنت اسد و در آن به زندگانی پیامبر(ص) و نبردهاى آن حضرت با مخالفان دین اسلام اشاره کرده و سپس به موضوع اصلى منظومه با محوریت زندگی امام علی (ع)، یعنى نبردهاى حیدر کرار علی علیه‌السلام با مشرکان و منافقان پرداخته و برخلاف سلف و سرمشق خود (باذل)، ضمن توصیف حوادث زمان پیامبر و امیرمؤمنان، حوادث کربلا را نیز به تناسب موضوع وصف کرده است. در اواسط شرح جنگ صفّین منظومه پایان مى‌یابد. منظومه حمله حیدرى داراى یک مقدمه در «وصف آفرینش و ساقى‌نامه و تولد حضرت امیر» و هفت کتاب است: واقعه بدر کبرا؛ داستان غزوه احد؛ غزوه احزاب؛ غزوه خیبر؛ فتح مکه؛ آغاز داستان حجة‌الوداع؛ بر مسند خلافت استقرار یافتن امیرمؤمنان(ع). در این کتاب نیز اسطوره و واقعیت به هم آمیخته شده و بعضی از تصورات ملی ایرانیان در آن اثر کرده است.
چون در فضای ادبی، اثر حماسی، بیشتر به حماسه های ملی اطلاق مـی شود و فضای ادبی ما همواره در تسلط شاهنامه فـردوسی بوده است. از نظر بهره‌گرفتن از واژگان حماسى و ترکیباتى که در حماسه کاربرد دارند، راجى به شاهنامه فردوسى و حمله حیدرى باذل مشهدی توجه داشته و زبان حماسى شاهنامه را به خوبی تقلید کند. حمله حیدری از لحاظ استحکام الفاظ و زیبایی قوی تر و استوارتر از «حمله حیدری» باذل است . در این کتاب نیز اسطوره و واقعیت به هم آمیخته شده و بعضی از تصورات ملی ایرانیان در آن اثر کرده است. وی به تناسب موضوع منظومه، واژگان دینى و ترکیبات مذهبى را به کار گرفته و از مقدار واژگان فارسى او در قیاس با شاهنامه فردوسی کاسته شده است.
علاوه بر واژگان، در زمینه آفرینش قهرمانان و توصیف آنها نیز راجى به شاهنامه توجه کرده و کوشیده است قهرمانان منظومه خود را همچون قهرمانان شاهنامه به صورت خارق‌العاده توصیف کند. براى این منظور، بسیارى از وصفهاى فردوسی درباره رستم را براى امام علی علیه‌السلام به کار برده است. همچنان‌که تصویر بازوبند قاسم با بازوبند سهراب و نبرد حضرت على با عمروبن عبدود و عبدالعزی، با نبرد رستم با اشکبوس قابل قیاس است.
راجی کرمانی با قدرت آفرینشگری که داشته، این مـقـتل را بسط داده و بُن مایه های داستان رستم و سهراب را هم به کار گرفته و داستانی حماسی پدید آورده است. از این دید، داستان قاسم بن حسن نیز یک داستان حماسی مذهبی است. ویژگی های حماسی این کتاب، عبارت است از اطاعت از فرماندهی، دلاوری، مفاخره، رجزخوانی، نام جویی و نام پرستی. ویـژگـی هـای دیگری چون کین خواهی، استحکام و توصیف نیز، آن را تبدیل به اثری حماسی می کند. راجی کرمانی از واژگان حماسی استفاده کرده و از اغراق هم که ذات آثار حماسی محسوب می شود، بهره برده است.
آنچه باعث ارزشمندی و نفیس بودن این نسخه گردیده قدمت نسخه، تعداد تصاویر مجالس زیاد(نقاش با دقت وصف ناپذیری مجالس را به تصویر کشیده، هنری که در دوره قاجار در کتب چاپ سنگی نمود زیادی داشته است) و کاتب مشهور نصراله تفرشی است که نسخه را با دقت زیاد کتابت نموده است.