تذکرۀ شبستان
نگارش : حسین مسرت
شاهدی شد در «شبستانِ» خیالم جلوه گر
نکته پرداز و سخن سازی که پُر مکر است و فنّ

« طلعت یزدی» [1]

تذکرۀ شبستان: محمّد علی بن عبدالوهّاب حسنی حسینی مدرّسی یزدی(شهلا). نسخۀ خطّی کتابخانۀ وزیری یزد، ش 2702، در 1274-1282ق، رحلی، 214 گ.
«اگر تذکره‌نویسان، رنج خواندن صدها هزار شعر اکثراً مُغلق و سست را متحمّل نمی‌شدند، نه تنها عموم مردم از مطالعۀ ظریف‌ترین و شیواترین آثار بُلغا محروم می‌ماندند، بلکه نام بسیاری از شعرا که دیوانشان ارزش چاپ را نداشت، یا جز معدودی شعر از آنان در دست نیست، به کلّی از قلم افتاده بود، بنابراین یک تذکرۀ کامل، جایگزین یک کتابخانه از بهترین آثار ادبی است.» [2]
در زمان پرداختن به تصحیح تذکرۀ میکده [3] و نگارش دیباچۀ آن با عنوان: «تاریخچۀ تذکره‌های یزد» [4]به تذکره‌ای ارزشمند از محمّد علی مدرّس «شهلای یزدی» [5]از شعرای نامور قرن سیزده (که فعلاً روشن است تا 1282ق زنده بوده است) برخورد شد که خوشبختانه جزء چند تذکره‌ای است که در ایران منحصر به شعرای قرن سیزده قمری است و «در حقیقت، ذیلی است بر آتشکده، تألیف لطفعلی بیگ آذر» [6]و به گفتۀ عبدالحسین آیتی: «کم از تذکرۀ نصرآبادی نیست». [7]
از اینرو مشتاق شده تا پس از به چاپ سپاریِ تذکرۀ میکده، این تذکره را نیز که سال‌هاست در گنجینۀ نسخه‌های خطّی کتابخانۀ وزیری گمنام مانده، در دسترس علاقه‌مندان به شعر و ادبیّات ایران و به ویژه یزد بگذارد.
عیبی که بر این تذکره می‌گیرند، نانوشته بودن بخش بیشتری از شرح حال‌هاست، که البتّه این کمبود، تنها در بخش شعرای یزد به چشم می‌خورد و شاید به واسطۀ وسواسی بوده که نویسنده را بر آن داشته تا بعدها بهترین گزارش را جایگزین نانوشته‌ها کند.
چون این کتاب فهرستی نداشت، نگارنده نخست فهرستی برای آن ترتیب داده و پس از آنکه کلّیۀ شعرای آن را شناسایی کرده و نامشان را بر روی برگه‌های ویژه (فیش) ثبت کرد، به تحقیق دربارۀ سخنوران مندرج در این تذکره پرداخت و شرح حال‌های نانوشته را تکمیل نمود. کلّ شرح‌حال و اشعار شعرای مندرج در این تذکره مشتمل بر 395 نفر است (از این تعداد 167 نفر آن‌ها یزدی است) که ذکر نام آن‌ها در دو بخش «متقدّم» و «معاصر» تنظیم شده است. امتیاز این تذکره در آن بوده که اشعار یا شرح‌حال برخی از شعرای یزد را فقط می‌توان در این تذکره جویا شد.
شهلا در تهیّۀ شرح‌حال شعرای پیشین، از تذکرۀ میکده (تألیف وامق یزدی)، سُلَّم السموات(تألیف کازرونی)، جامع مفیدی (تألیف مستوفی بافقی) و آتشکدۀ آذر (تألیف آذربیگدلی) سود جسته است و خود این تذکره، یکی از منابع عمدۀ تاریخ یزد(آیتی) جهت تدوین بخش شاعران آن بوده است [8]. آیتی می‌گوید: «شهلای یزدی، نامش میرزا محـمّد علی، فرزند میـرزا عبدالـوهّاب از سلـسلۀ مدرّسـیّه، از شعـرای برجسته و صاحب تذکرۀ شبستان، در نظم و نثر هر دو استاد.» [9]
نگارنده پس ازآنکه میکده را با همراهی دکتر یدالله جلالی پندری و بذل عنایت استاد ایرج افشار و حسین بشارت به چاپ سپرد، تحقیق بر روی تذکرۀ شبستان را که مشتمل بر: شرح‌حال مؤلّف، بررسی این تذکره، ارزش آن و منابعی که به نحوی در آن اشاره شده، آغاز کرد تا در زمانی شایسته آن را به چاپ بسپارد.
کامل‌ترین جایی که به بررسی این کتاب پرداخته شده است، در کتاب تاریخ تذکره‌های فارسی (جلد اوّل: 255-250) است که گلچین معانی، تذکرۀ شبستان را از نظر گذرانده و بخش‌های گوناگون آن را شرح و بسط داده است و نیز در کتاب الذّریعه الی تصانیف الشّیعه، نوشتۀآقا‌بزرگ تهرانی به این تذکره اشاره شده است (ج 4: 35)، در فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ وزیری (ج 4: 1396) مشخّصات کتابشناختی آن درج است و محمّد علی جرّاحی شرحی دربارۀ شهلای یزدی و تذکرۀ او در هفته‌نامۀ ندای یزد آورده است و نیز در فصلنامۀ انجمنِ ادبی کتابخانۀ وزیری مقاله‌ای به قلم سیّد محمود رستگار در این باره چاپ شده است.
به هر حال از لحاظ تاریخی، این کتاب، دومین تذکرۀ شناخته شدۀ یزد است که پس از میکده (نگارش 1262ق) تألیف شده و چنانکه از متن آن برمی‌آید نخستین تاریخ مندرج در این کتاب 1272ق و آخرین آن 1277ق است. هر چند خود وی، در این مادّه تاریخ، زمان تدوین آن را 1274 ق دانسته است:



نامِ این مخزنِ لآلی نظم همچو تاریخِ آن، «شبستان» است» [10]

امّا چنانکه برمی‌آید، کتاب تا واپسین دم زندگی نزد وی بوده و به تکمیل آن می‌پرداخته است.خوشبختانه با بررسی و مقایسۀ تذکره‌های همعصر وی دربـارۀ این کتاب و شـعرای آن به نکات تازه‌ای برخورد شد که اهمّیّت این تذکره را بیش از پیشآشکار می‌سازد.

بیتی از شاعر معاصر، علی صدارت اردکانی«نسیم» شاید بتواند باز گویندۀ کار نگارنده خطاب به شهلای یزدی باشد:



گرچه از آتشِ غم،جان و تنم سوخت چو شمع
شاد از آنم که «شبستانِ» تو روشن کردم
کتابنامه
الف- کتاب
تاریخ تذکره‌های فارسی: احمد گلچین معانی، تهران: سنایی، چاپ دوم، 1363، ج 1.
تاریخ یزد: عبدالحسین آیتی، یزد: بی نا، 1317.
حدیقة‌الشّعرا: احمد دیوان بیگی شیرازی، به کوشش: عبدالحسین نوایی: تهران: زرّین، 1364، ج 1، دیباچه.
الذّریعه الی تصانیف الشّیعه: محمّد‌محسن آقابزرگ تهرانی، قم: اسماعیلیان، بی‌تا، ج 4.
سپیده: علی صدارت اردکانی، تهران: شرکت مؤلّفان و مترجمان ایران، 1357.
فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانۀ وزیری: محمّد شیروانی، تهران: کتابخانۀ وزیری، 1355، ج4.

ب- نشریّه
«تذکرۀ شبستان»: محمّد علی جرّاحی، ندای یزد، س 3، ش99 (15/4/66): 3.
«شهلای یزدی»: محمود رستگار، فصلنامۀ انجمن ادبی کتابخانۀ وزیری، ش 8 و 9 (پاییز و زمستان 1369): 14-3.
***
بعد چاپ این کتاب در سال 1379 به وسیلۀ آقای اکبر قلمسیاه از سوی نشر گیتا در یزد چاپ شد. اما همچنان نیاز به تصحیحی علمی همراه با تعلیقات تاریخی و ادبی دارد.
[1].دیوان طلعت یزدی چاپ بمبئی.
[2].گ لزار جاویدان، ج 1: 4.
[3].تذکرۀ میکده: محمّد علی وامق یزدی، به کوشش: حسین مسرّت، تهران: فرهنگ ایران زمین (ش 37) + ما، ویرایش نخست1371.
[4].بنگرید کتاب حاضر، گفتار: «گنجینه‌های فرهنگ یزد».
[5].درباره وی بنگرید: تذکرۀ میکده، یزد: اندیشمندان یزد، ویرایش دوم، 1381: 413-411، 616-615.
[6].حدیقۀ الشّعرا، ج 1، دیباچۀ نوایی، ص 10.
[7]. تاریخ یزد: 300.
[8]. تاریخ یزد: 19.
[9].تاریخ یزد: 300.
[10]. تاریخواژه‌های یزد: علی‌اکبر شیرسلیمیان، یزد: شاهنده، 1388: 159. «در چاپ اخیر شبستان (ص843) تمامی مصراع دوم به عنوان مادّه تاریخ، علامت‌گذاری شده، لیکن تنها عبارتِ «شبستاناست» (=1274ق) درست است.»