معرفت یزد

حسین مسرّت

«روزنامة هفتگی چاپ ژلاتین و سپس چاپ سنگی در یزد به تاریخ 1326 هجری قمری مطابق با (9 – 1908 میلادی) به مدیریّت شیخ‌ ابوالقاسم (افتخار العلماء) به شمارة 193 رابینو مراجعه شود، این جانب شماره‌های 6 و 8 را دارم که اوّلی به تاریخ 15 محرّم سال 1326 هجری قمری، مطابق با 18 فوریّۀ 1908 میلادی و (چاپ ژلاتین) است. دومی به تاریخ 18 رمضان 1327 هجری قمری، مطابق با سوم اکتبر 1909 میلادی، از فاصلة زیادی که میان انتشار این دو روزنامه وجود دارد. به علاوه از اختلافات متعدّدی که در تهیّه و تنظیم آن‌ها موجود است، چنین عقیده‌ای پیدا کرده‌ام که در حقیقت، دو روزنامۀ مستقّل به نام معرفت در یزد منتشر می‌شد، یکی (چاپ ژلاتین) که پایان انتشار آن در سال 1325 هجری قمری بوده و دیگری چاپ سنگی در اواسط سال 1327 هجری قمری. اندازة هر دو یکی است، دارای چهار صفحه به قطع (6× 1.5) ولی اشتراک سالیانه‌شان به قرار زیر باهم اختلاف دارند. شمارة 6 چاپ ژلاتینی در یزد، 20 قران و در سایر نقاط 23 قران شمارة 8 یعنی (چاپ سنگی) در یزد 10 قران و سایر نقاط ایران 12 قران، در شمارة 6 نام مدیر یا ناشر آن چاپ نشده است.»[1]



صدر هاشمی به گونه‌ای دیگر و رساتر به شناسایی آن می‌پردازد:
«روزنامة معرفت به مدیر کلّی (حاجی شیخ ابوالقاسم افتخارالعلماء) و دبیر اداره (شیخ احمد) در شهر یزد تأسیس و شمارة هشتم سال اوّل آن در چهار صفحه به قطع متوسّط وزیری در مطبعة سنگی (مطبعة ادارۀ معرفت) با خطّ متوسّط نسخ طبع و در تاریخ دوشنبه 18 رمضان 1327 قمری، مطابق سال چهارم مجلس مقدّس شورای ملّی و سال اوّل جلوس (در عنوان روزنامه همین قسم نوشته است) منتشر شده است. عنوان مراسلات: یزد، ادارة معرفت، قیمت اشتراک: سالیانه، یزد یک تومان، شش ماهه 6 قران، داخله [سالیانه] دوازده قران و [شش ماهه] هفت قران. اعلانات سطری ده‌شاهی، تک نمره چهار شاهی. روزنامة معرفت، چنانچه در عنوان آن نوشته شده، روزهای دوشنبه طبع و سه‌شنبه توزیع می‌شده است. در عنوان روزنامه، جایی که اسم روزنامه به خطّ نسخ در وسط یک مربّع مستطیل درج گردیده، در چهار گوشة آن این کلمات نوشته شده است: عدالت – مساوات – حمیّت – غیرت.

روزنامة معرفت در ضمن یک سطر، در زیر عنوان هر شماره بدین قسم معرّفی شده است: "روزنامه‌ای است دارای مطالب علمی و اخبار ولایتی و تلگرافی و مقالة عام‌المنفعه پذیرفته می‌شود."

سبک مطالب روزنامه، مانند سایر جراید آغاز مشروطیّت عبارت از وقایع و حوادث انقلاب ایران و حوادث داخلی و وقایع شهر یزد می‌باشد و نیز مقالاتی از متظلّمین و کسانی که مورد اجحاف و ظلم مستبدّین واقع شده‌اند در آن درج شده است.

برای اطّلاع بیشتر خوانندگان از مندرجات آن، عنوان مطالب شمارة 9 سال اوّل آن را در این‌جا نقل می‌کنیم: حقوق، حفظ آن، ترجمة اخبار تلگرافی روتر* (این قسمت راجع به فرار شاه ایران است به روسیه)، صورت تلگراف وزیر داخله به اهالی یزد.

روزنامة معرفت به خطّ متوسّط با طبع سنگی طبع گردید و هر صفحة آن مشتمل بر دو ستون است. از حیث طبع و کاغذ با نبودن وسایل کافی در شهر یزد، ممتاز و زیباست. این دو روزنامه، مدّتی در یزد منتشر می‌شده و نگارنده فعلاً تا شماره 18 سال اوّل آن را که در تاریخ دوشنبه 27 ذیحجه 1327 انتشار یافته در دست دارم.»[2]

به همان دلیلی که در گزارش هفته‌نامة محاکمات یزد آمد، باور رابینو دربارة اینکه محاکمات یزد به جای معرفت چاپ شده، نادرست است. همچنین بنابر جدول کتاب سیر ارتباطات اجتماعی[3]به نادرست، تنها هفته‌نامة چاپ شدة یزد در دورة دوم انقلاب مشروطه را هفته‌نامۀ معرفت دانسته، در حالی که در سال 1325 و 1326 سفینةنجات نیز چاپ می‌شد. معرفت تنها روزنامة یزد است که در این دوره شیوة علمی را برگزیده است.

تنها نسخه‌های موجود معرفت (ش 6و8) همانا در مجموعة اهدایی براون به کمبریج است که ریزفیلم آن به شمارة 4478 در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است[4] و نیز شماره‌هایی از آن در گنجینة نشریّات کتابخانة مرکزی دانشگاه اصفهان و نیز شماره‌های 15 و 20 دورۀ اوّل (29 ربیع الاوّل 1324 ق و 8 جمادی الاوّل 1326 ق) و ش 14، دورۀ دوم (3 ذی قعدۀ 1327 ق) در سازمان ملّی اسناد یزد موجود است. در صفحة 4 شمارة 8 با پدیدۀ جالبی در مطبوعات آن روز ایران و به ویژه یزد روبه‌رو می‌شویم: آوردن رُمان یا داستان دنباله‌دار!!

افتخارالعلماء یزدی: زندگی و روزگارش

برای آشنایی با زندگی وی بهتر است بسیار به گذشته برگردیم:

شیخ محمّد حسن سبزواری از روحانیان بزرگ باشندة نجف، بنا به دستور علمای نجف به یزد می‌آید، در یزد با نوادة محمّد تقی‌خان بزرگ، پیوند نموده و دارای سه پسرمی‌شود: 1- شیخ محمّد تقی، پدر احمد مدیر، سردبیر شیرکوه و مدیر داخلی معرفت و انجمن ولایتی یزد و پدر بزرگ علی جناب‌زاده سردبیر هفته‌نامة اتّحاد ایران چاپ یزد، 2- شیخ محمّد باقر، پدر افتخارالعلماء سردبیر معرفت، 3- شیخ محمّد جعفر، پدر حسین آسایی مدیر داخلی روزنامة شیرکوه.

بنابراین سردبیران و مدیران شیرکوه، معرفت و انجمن ولایتی باهم پسر عمو بودند.

به هر گونه، ابوالقاسم افتخارالعلماء در سال 1292 ق در یزد به دنیا می‌آید. علوم نخستین را در یزد فراگرفته و برای ادامه، رهسپار حوزة علمیّة اصفهان می‌گردد و به جامة روحانیّت در می‌آید. پس از بازگشت به یزد به افتخارالعلماء ملّقب و به حاجی افتخار نامور می‌شود، در سال 1325ق با یاری پسر عموی خود احمد مدیر، روزنامة معرفت را بنیاد می‌گذارد. در سال 1326ق نامه‌ای به روزنامة حبل‌المتین[5]نگاشته و بنای دادخواهی گذاشته و می‌نویسد: گروهی از آقایان بر سر راه برگزاری حکم قصاص در مورد ابوالقاسم مازار که برادر مشروطه‌خواهش، محمّدتقی را به قتل رسانده، سنگ اندازی می‌کنند. در سال 1328 ق فتح نامة فرّخی یزدی به کوشش وی به چاپ می‌رسد. در فتحنامه، پیروزی‌های سردار جنگ بر راهزنان راه‌های یزد ستوده و سروده شده است.[6]

حاجی افتخار در شمار آزادیخواهان یزد بوده که با فرّخی یزدی و سیّد ابوالحسن حایری‌زاده همکاری داشت. در سال 1334ق، وی ریاست حوزة نمرة 11 دمکرات در یزد را بر عهده داشته. در این حوزه افراد زیر عضویّت داشتند:

1-‌ آخوند ملاّ محمّد اردکانی، 2- افتخارالحکماء، پزشک آن دوره، 3- امین‌التجّار، 4-محمّد بدری، 5- سیّد ابوالحسن حایری‌زاده، 6- فخرالسّادات 7- احمد مدیر، سردبیر شیرکوه، 8- علی مدیر 9-مرشدزاده، 10- معاون دیوان 11- میرزا مسیح، رئیس معارف و اوقاف یزد، 12- محمّد نصیری لاری، تاجر آزادیخواه یزدی جـدّ حـسین عـرب‌پـور از دبیـران برجسـته یـزد، 13و 14- محـمّد و محمّد

تقی همدانی.*

پیش از روی کار آمدن داور، در رأس عدلیّه (دادگستری) یزد سه نفر بودند: محمّد صادق سفینه، رئیس و دو نفر قاضی و مشاور به نام افتخارالعلماء و شیخ عبدالغفور طاهری، پدر مهدی طاهری و عموی دکتر هادی طاهری، نمایندۀ یزد و صندوقداری‌ به نام میر سیّدعلی اکرمی (نخستین دوره‌ای که عدلیّه در یزد گشایش یافت، ریاست آن را جهاد اکبر بر دوش داشت که ایرج میرزا در شعری او را هجو کرده است و غلامحسین شارق[7] یزدی که شعری از وی در سفینة نجات چاپ شده، رئیس دفتر نامبرده بود.) پس از آنکه داور وزیر عدلیّه شد، سازمان پیشین را به هم زد، حاجی افتخار هم به تهران رفته و سمت ریاست آموزش و پرورش یزد را گرفت، امّا در سال 1344 ق و پیش از آمدن به یزد، در تهران و در منزل حایری‌زاده سکته کرده و همان جا به خاک سپرده شد. پسران وی عبارتند از: مرحوم محمّد علی افتخارزاده، بازنشستة فرمانداری یزد و دکتر جمال پویا، مدیر پیشین بیمارستانی در تهران.

احمد مدیر
چون در بهرة دوم به روزنامة شیرکوه و سردبیر آن، احمد مدیر خواهیم پرداخت. در این بخش، تنها نکاتی چند یادآور می‌شود. در روزنامه‌های دورة مشروطۀ یزد همچون: انجمن ولایتی و معرفت به نام شیخ احمد برمی‌خوریم که بعدها به احمد شیرکوه نامور می‌شود. از کارهای به یادماندنی وی می‌توان به گشایش چاپخانة ژلاتین و سنگی در یزد به همراهی مدرّسی نام برد و همان گونه که آمد، عضو حوزة 11 دمکرات یزد بوده و به واسطة دوستی با فرّخی یزدی، اشعار وی را در روزنامة انجمن به چاپ می‌رساند. احمد مدیر به سال 1301 ش. روزنامة شیرکوه را بنیاد گزارد. این روزنامه پس از چند بار توقیف سراسری، در بار آخر که قوام در تاریخ 17/9/21 روزنامه‌ها را توقیف کرد، دیگر چاپ نشد. پیشة وی وکالت بوده و گفته می‌شود نخستین مدیر دبستان در یزد بوده است. وی به سال 1329 خورشیدی درگذشت.




--------------------------------------------------------------------------------

[1]. تاریخ مطبوعات و ادبیّات ایران همان، ج3: 92- 93، ش 329.

*. همان رویتر است. (مسرّت)

[2]. تاریخ جراید مجلاّت ایران، همان ج 4: 227 – 226، ش 1026. امّا اکنون بیشتر شماره‌های آن را که صدر هاشمی به دانشگاه اصفهان اهدا کرده است‌، در کتابخانة مرکزی دانشگاه اصفهان نیست. (مسرّت)

[3]. سیر ارتباطات اجتماعی، همان، 154.

[4]. فهرست میکروفیلم‌های کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران: محمّد تقی دانش‌ پژوه، تهران: دانشگاه تهران، 1363، ج 3.

[5]. روزنامة حبل‌المتین، س 1، ش 239 (26 محرّم 1326): 4.

[6]. دیوان فرّخی یزدی: حسین مسرّت، همان‌جا.

*. صورت کامل جلسات مذاکرات نزد آقای حسین عرب‌پور است که با مهربانی مدّت زمانی در اختیار نگارنده گذاردند.

[7]. بنگرید مقالة شارق یزدی در همین کتاب.