حسین مسرّت
«آقای حاجی محمّدرضا مدرّس زاده، بنگاه گلبهار را در سال 1305ش* بنیاد کرد تا با در دسترس گذاشتن کتب متنوّع و وسایل دیگر در پیشرفت فرهنگ خدمت کرده کم‌کم وجود چاپخانه‌ای را برای شهر لازم دانست، در سال 1312 اقدام به وارد کردن ماشین چاپ کرد، البتّه ماشین چاپش دستی بود و با آنکه کارهای چاپی به کندی صورت می‌گرفت، رضایت عمومی جلب و روز به روز کار چاپ رونق می‌یافت. و حتّی در همان سال تأسیس چاپخانه، روزنامة گلبهار به مدیریّت مرحوم عبدالمولی مولوی [مؤسّس اوّلیّۀ بنگاه گلبهار] و به سردبیری محمّد کیوان‌فر، دبیر دبیرستان مارکار چاپ و منتشر شد. پس از چند سال، موتور برق و ماشین چاپ خودکار فراهم آوردند و شروع به کار کرد.**
روزنامة هفتگی گلبهار که در سال 1312 امتیاز آن را مرحوم آقای مولی مولوی، مؤسّس کتابفروشی گلبهار داشت و به مدیریّت دانشمند محترم آقای محمّد کیوان‌فر، دبیر دبیرستان‌ها اداره می‌شد، تشویق و استقبال خوانندگان با وفای روزنامة گلبهار موجب شد که پس از اندک زمانی، هفته‌ای سه شماره با مطالب متنوّع و دوست داشتنی منتشر گردد.»[1]
عبدالحسین آیتی آغاز آن را چنین نوید داده است: «لطیف‌ترین گل بهاری در عالم مطبوعات، روزنامة "گلبهار یزد" را که به تازگی از طرف بوستان بلدة یزد شکفته و دماغ جانِ معارف‌خواهان را تازگی بخشوده، از صمیم قلب تبریک گفته، مدیر محترم آن آقای مولوی را که به حُسن سابقه و جنبة ادب‌پروری و معارف دوستی می‌شناسیم، از بُنِ دندان و ته وجدان تهنیّت می‌گوییم و یزدان پاک را سپاس‌دار و شکرگزاریم که وطن عزیز ما (یزد) هم در ردیف بلاد معارف‌پرور درآمده، خود را برای هر ترقّی از ترقیّات عصر حاضر آماده می‌سازد.
امیّد است هم‌وطنان عزیز ما اگر مجلّة نمکدان را قابل مطالعۀ خود بدانند یا ندانند، از مطالعة جریدة گلبهار استفاده نمایند که روزنامه، بهترین علامت ترقّی و تمّدن یک شهر و مملکت است.»[2]
صدر هاشمی دربارة آن چنین نوشته است:
«روزنامة گلبهار در شهر یزد به مدیری آقای (ع. مولوی) و سردبیری آقای محمّد کیوان‌فر و در سال 1312 شمسی تأسیس و منتشر شده است. شمارة 26 سال دوم روزنامه با چاپ سنگی روی یک ورق طبع و در تاریخ سه‌شنبه 12 فروردین 1314 مطابق 27 ذیحجّه 1353 قمری منتشر شده: مسلک روزنامه، ادبی، اخلاقی، اقتصادی و طرفدار معارف معرّفی گردیده. محلّ اداره: یزد، دفتر مطبعة ایران و گلبهار، بهای آبونمان، داخله سالیانه 30 ریال، شش ماهه 20 ریال، تک‌شماره 30 دینار، قیمت اعلانات با دفتر اداره است.
طرز انتشار روزنامه، ابتدا هفتگی و بعد هفته‌ای سه شماره بوده است. مندرجات گلبهار پس از سرمقاله که غالباً مربوط به اوضاع محلّی یزد می‌باشد. عبارت از اخبار شهری و مختصری از اخبار خارجه و ترجمه از مجلّات خارجی و غیره می‌باشد. آقای مولوی از خدمتگزاران مطبوعات و مطبعه‌ای به نام مطبعة گلبهار در یزد دایر نموده است.»[3]
با آنکه صدر هاشمی، مجموعة جراید خود را به کتابخانة مرکزی دانشگاه اصفهان اهدا کرده است، امّا در مخزن نشریّات ادواری دانشگاه هیچ شمارة گلبهار دیده نشد!!
متأسّفانه از شماره‌هایی که در دست بود، به واسطة نقل مطالبی از خبرگزاری‌ها به ویژه روزنامة اطّلاعات، مطلبی که نشان‌دهندة سبک و سیاق روزنامه با شد به دست نیامد، از اینرو به نقل تقریظی که در بی‌چون‌نامه به نقل از گلبهار پرداخته، دست می‌یازیم:
«رسالة (بیچوننامة اخگر) توسّط ادارة جریدۀ فریدة کانون شعرا که الحق نمونة پشتکار و شهامت ادبا و سرایندگان مرکز و فضلا و استادان ایران است، به ادارة نامة گلبهار واصل و این رسالة سودمند و ادبی که در لطافت و روانی، چون آب زلال است، روشنی‌بخش صحنة دل و جان عشّاقِ فرهنگ و ادب گردیده و یکی از آثار گرانبهای عصر حاضر به شمار است. مضامین دلکش، حسن تدبیر و روانی و سلاست، و اَبکار افکار که از قریحة سرکار (آقای سرهنگ اخگر) است زیب و زینت این گرامی نامه گشته و خوانندگان آن را از حکمت و دانش و پندهای وزین قیمتی، بهره‌ای وافر می‌بخشند.»[4]
آنچه از فحوای مطالب شماره‌های موجود برمی‌آید و می‌توان افزود این است که روزنامه بین 2 تا 6 صفحه در قطع 36´52 و بدون تصویر چاپ می‌شده است. نویسندگان آن به غیر از صاحب امتیاز و سردبیر، مهدی فرزانه*، خبرنگار اطّلاعات در یزد. اکثراً مطالب علمی، سیاسی و اجتماعی آن از روزنامة اطّلاعات تهران بود و تأکید بیشتری بر اخبار خارجی آن می‌شد و بقیّة صفحات را آگهی ثبتی در برمی‌گرفت.
«توقیف گلبهار»
با آنکه سال‌ها بود یزد، چاپخانه و روزنامه داشت به واسطة نفوذ و خویشاوندی شکرالله صفوی، مدیر روزنامة کوشش تهران در وزارت معارف، کلیّة آگهی‌های ثبتی و دولتی یزد در روزنامة کوشش چاپ می‌شد و در آن شرایط بحرانی و گرانی، مطبوعات یزد (شیرکوه و گلبهار) از این کمک بسیار سودمند دولتی محروم بودند.
با کوشش و پیگیری عبدالحسین آیتی و سردبیران شیرکوه و گلبهار، پس از 1312ش جزئی از آگهی‌ها به این روزنامه‌ها داده شده و باز سعی می‌شد اطّلاعیه‌های دولتی و غیره در همان کوشش چاپ شود. در سال 1317 با مشاهدة یک کامیون اوراق چاپی دولتی که از تهران آمده بود، روزنامة گلبهار، طیّ سرمقاله‌ای با عنوان: «یکی از گرسنگی می‌میرد، دیگری را سیری می‌کشد» به قلم محمّد کیوان‌فر، نسبت به سپردن کارهای چاپی یزد، به ویژه کارهای دولتی به تهران اعتراض می‌شود. پس از آن، شهربانی یزد به توقیف و جمع‌آوری این شماره اقدام می‌کند.
در همان زمان عبدالحسین آیتی نیز در مجلّة نمکدان نسبت بدین موضوع اعتراض می‌کند: «روزنامة گلبهار به خاطر ندادن آگهی ثبتی، دیگر نتوانست منتشر شود» و می‌افزاید که بقیّة جراید یزد نیز آگهی بدان‌ها داده نمی‌شود، زیرا که صفوی نمایندة مجلس است و با نفوذ و پارتی‌بازی، آگهی‌ها را تصاحب می‌کند. امّا بنا به گفتة آقای اصغر زرفروش، حتّی پس از توقیف، چند شماره‌ای چاپ می‌شود، امّا به واسطة رفتن کیوان‌فر و مولوی به اصفهان دیگر چاپ نشد.
نیز آقای زرفروش، شرحی دربارة این هفته‌نامه به ندای یزد فرستاده بود[5]که متأسّفانه چاپ نشد.
سردبیر و صاحب امتیاز آن
محمّد کیوان‌فر، دبیر دبیرستان مارکار یزد که اصلاً اصفهانی بود، پس از آنکه از یزد، رفت، در سال 1331 با همکاری محمّد پایداری، هفته‌نامة داد اصفهان را بنیان گذاشت. چـنانکه در فـهرست روزنامه‌هـای موجود دانشـگاه تهـران، جلـد دوم در
این‌باره آمده: پایداری، مدیر و سردبیر آن؛ محمّد کیوان فر بوده است.
عبدالمولی مولوی نیز اصفهانی بود و نخست چاپخانه را در اصفهان بنیان گذاشت، سپس آن را به یزد منتقل کرد، بنگاه و کتابفروشی گلبهار را در سال 1305 برپاداشت، وی داماد آقا شیخ علی مدرّس یزدی، مدرّس حوزة علمیّة اصفهان و شوهر خواهر مدرّس‌زاده (یکی دیگر از بنیانگزاران گلبهار) بود و چنانکه از ویژه‌نامة طوفان 1338 برمی‌آید، پیش از آن تاریخ درگذشته است.
موجودی گلبهار
1- پرونده‌های راکد ادارات ثبت اسناد یزد، اردکان و تفت- شماره‌های 196 (10/3/1316)، 199 (27/4/16)، و 202 (20/9/16) سال سوّم و شمارة 212 سال چهارم (31/6/1317) در ادارة ثبت اسناد اردکان دیده شد.
2- کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران- سال 3 ش. 195 (21/10/1315).
3- نزد روانشاد محمّد تقی عسکری کامران: ش 2 سال اوّل (دیده نشد).
4- نزد مسعود ملک در یزد، 1 شماره. نگارنده علی‌رغم پی‌گیری‌های فراوان موفّق به دیدن آن نشد.
--------------------------------------------------------------------------------
*. [شعبة کتابفروشی ایران و گلبهار واقع در کوی قصّاب‌ها، بازارچة غلامعلی خراسانی... بعدها در سال 1314 به جایگاه کنونی واقع در خیابان قیام آمد- مسرّت.]
**. [در سال‌های 1312 تا 1320 نشریّات شیرکوه و گلبهار، سالنامه‌های ایرانشهر، کیخسروی، مارکار و برخی شماره‌های نمکدان (در مواقعی که آیتی در یزد بود) در این چاپخانه چاپ می‌شد و تا قبل از 1330 که چاپخانة پاینده و شهپر راه‌اندازی شود، کلیّة نشریّات در گلبهار و از آن تاریخ تاکنون 95% نشریّات یزد در این چاپخانه به زیور طبع آراسته گردیده‌اند. - مسرّت]
[1]. ویژه‌نامة طوفان، ش 326 (سال 1338): 15-14. با تلخیص.
[2]. مجلّة نمکدان، س3، ش 2 (بهمن 1312): 64.
[3]. تاریخ جراید و مجلّات، ج 4: 157- 156.
[4]. بیچوننامة اخگر: احمد اخگر، تهران: بی‌نا، 1316: 123.
*. بعدها خود سردبیر نشریّة شهرداری یزد شد که تا 4 سال چاپ می‌شد و سالیان پیش درگذشت.
[5]. ندای یزد، س 1، ش 3(3/8/63): 8