معرفی نسخۀ خطی دیوان حافظ در گنجینۀ کتابخانۀ وزیری یزد

معصومۀ محمدی دشتکی

چکیده

هدف: در اینجا هدف بررسی نسخۀ دیوان حافظ از نگارگری مکتب اصفهان وعلاقه به آثار به جای مانده از این دوران می باشد و همچنین شاخص بودن این دوره بخاطر اولین گام های ورود نقاشی اروپایی به ایران و رواج یافتن نقاشی اروپایی در کنار نگارگری ایرانی است.روش:بررسی حاضر به روش پیمایشی وبه صورت مطالعات کتابخانه ای انجام گرفته است.

یافته ها: نتایج بررسی وتحلیل نشان داد، که کتابخانه ها امروزه از کانونهای زنده و فعالی هستند، که در آنها از هر گونه مجموعۀ خواندنی به صورت گنجینه و مخازن عظیم علمی و هنری به طالبان علم و صاحبان تحقیق عرضه می گردد. یکی از این کتابخانه ها، ،کتابخانۀوزیری یزد می باشد. در این مجموعه کتابها ونسخه های بسیار نفیس چاپی وخطی در موضوعات متنوع نگهداری می شود، که در زمرۀ نسخه های منحصر به فرد به حساب می آیند .و حدود 5000 جلد نسخۀ خطی در این کتابخانه نگهداری می شود .

نسخه ای که در این مقاله به معرفی آن خواهیم پرداخت نسخه ای است، از دیوان حافظ که توسط هنرمندان اصفهانی در زمان صفویه نگاشته شده و توسط محمد هراتی به کتابخانه اهدا شده است، با شماره ی 2699 ؛ از لحاظ هنری و تزیینات و آرایه هایی که در آن به کار رفته بررسی خواهد شد.در همین دورۀ زمانی، آثار بسیار نفیس و گران سنگی توسط هنرمندانی چون : رضا عباسی وشاگردانش تهیه شده، که در زمرۀ گنجینه های ملی به حساب می آیند و هم اکنون در بسیاری از کتابخانه های دنیا همجون گوهر و نگینی می درخشند .


کلید واژه : کتابخانۀ وزیری ،نسخ خطی ،دیوان حافظ، مکتب صفوی،کتاب آرایی

مقدمه

مکتب کتاب آرایی آغاز دوران صفوی دنبالۀ همان شیوۀ هرات یا خراسانی است، ولی از هنگامی که پایتخت از تبریز به قزوین و سپس به اصفهان انتقال یافت، تازگی هایی در فن نقاشی و در نتیجه در فن کتاب آرایی پدید آمد. زبده ترین نقاش این دوران رضا عباسی است؛ که هنر را به سوی سادگی سوق داد و به جای ریزه کاری های دوران های پیش به نگارش اصول حرکات پرداخت و سپس شیوۀ وی را شاگردش معین مصور دنبال کرد. در این دوره به جز نقاشی کتاب، آثار دیگری نیز به صورت قطعه و مرقع، بسیار پدید شده است.کتاب های مصور ایرانی از جمله عالی ترین شاهکارهای هنری جهان به شمار می رود و امروزه کتابخانه های کشور ما و همچنین دیگر کتابخانه ها و موزه های سراسر جهان، با این آثار زیب و زیور یافته اند. ذوق سرشار ایرانی که از دیرباز در زمینه های هنری یگانه بوده است. ادب دوستان و هنر پژوهان نامدار ایرانی؛ عالی ترین دقایق عمر خود را آن لحظاتی می دانستند که روان خویش را با مطالعۀ آثار فرهنگی و ادبی سیراب سازند و در همان حال از دیدن عالی ترین مظاهر هنری که به صورت تزیین و تذهیب بر کتاب ها نگاشته بوده است لذتی روحی برند و به همین جهت، این کتاب های نفیس مزین در طول تاریخ فرهنگ و هنر ایران پدیدار گشته و به یادگار مانده است. در این زمان نقاشی تا اندازه ای مستقل از حمایت دربار بود؛ کمتر از قبل اشرافی بود؛و همانطور که از برخی نمونه های بر جای مانده بر می آید، روحیۀ تازه ای ازاصالت دلپذیر دیده می شود؛ البته در کنارآنها آثار بی روح بسیاری نیز وجود دارد. آغاز مکتب اصفهان در نقاشی منتسب به آواخر سال 997.ق است؛ ولی این نوع نگرش حداقل از 10 سال قبل آغاز شده بود. به طور کلی در دورۀ حکومت شاه عباس، هنر بسیار مورد حمایت بوده و البته این تا حدی بدین علت که در این زمان نقاشی تا اندازه ای مستقل از حمایت دربار بود. رواج رقم زنی هنرمندان بر پای آثار هنری در این دوره رواج یافت. رواج نگاره های تک برگی رضا عباسی و شاگردش معین مصور از چوپانان و رواج قلمدان، قاب آینه، دیوار نگاره ای کاخ ها و تصویر گری کتاب ها. درهنر کتاب آرایی از تذهیب، ترصیع، سرلوح، کتیبه، شمسه، جدول بندی و تحریر ،استفاده از طرح های اسلیمی ماری و ختایی، طرح گل و مرغ، تشعیر سازی در حاشیه ها ،زر و طلا اندازی بین سطور از ویژگی های خاص در مکتب صفوی بوده است.(رهنورد ،1386،ص99)

تاریخچه

دیوان حافظ یکی از نسخه های خطی بسیار نفیس کتابخانۀ وزیری یزد می باشد؛ که در مکتب نگارگری و کتاب آرایی صفوی در اصفهان توسط هنرمندان اصفهانی نوشته شده است. از نظر بسیاری از نسخه شناسان یک نسخه اصل از دیوان حافظ به حساب می آید وسابقه ای 400ساله دارد، هر چند کاتب آن نامعلوم است.(مصاحبه با آقای انتظاری رییس کتابخانه ،1391)

این نسخه خطی که توسط آقای محمد هراتی (بررسی نسخه )بانی اولیۀ ساختمان کتابخانۀ وزیری، در سال 1343 به کتابخانه اهدا شده است واز لحاظ هنری وزیبایی از نفاست بالایی برخوردار است. در عالم نسخه شناسی، یک نسخه زمانی نفیس بشمار می آید که، دارای ویژگی هایی همچون: 1)- کیفیت هنری (کاغذ خوب ـ خط خوب ـ تذهیب وترصیع ـ جلد های هنری )

2) ـ جنبه فرهنگی واجتماعی واعتبارآن نسخه .

2) ـ کتابت نسخه به قلم مؤلف ،شاگردان ،علما، ومعاریف باشد.

3) ـ در تصحیح ومقابله ونشر قابلیت نسخۀ پایه و اصل را دارا باشد.

4.) ـ دارای ظهریه و یادداشت های منحصر به فرد؛ ودارای حواشی وتعلیقه ها در صدر وذیل اوراق است.

5)- انتساب نسخه یا مالکیت آن به مدرسه، خانقاه، مسجد یا کتابخانه .

6) ـ نسخه در موضوع مربوطه از کتب معتبر و به چاپ نرسیده باشد.

7) ـ در کدام دورۀ زمانی ومنطقۀ جغرافیایی کتابت شده باشد.

8)- منحصر به فرد بودن نسخه.(عظیمی،1389،ص71-92)

بررسی نسخۀ خطی

نسخۀ موجود از لحاظ نسخه شناسی وهنری دارای خصوصیات زیر می باشد :

ـ نسخه به خط نستعلیق است.

ـ آغاز مقدمه؛ دارای سرلوحه ا ی به زر وشنگرف ولاجورد وزنگار وسفیدآب ومشکی وغیره با تشعیر وتحریر است.

ـ صفحۀ اول ودوم آغاز متن :زر افشان غباری و دارای حاشیه، که با گل وبوته های زرین وشنگرف ولاجوردی و زنگار ومشکی وزرد وسفیدآب زینت داده شده است.

ـ صفحۀ پنجم؛ بین سطور طلا اندازی شده است و شکل گوشۀ متن دیده می شود.

ـ تمام صفحات نسخه دارای جدول زر ولاجورد است.

ـ جمعا دارای 14 مینیاتور بسیار ممتاز، مشتمل بر اشکال درختان و حیوانات و مناظر طبیعی و مجالس طرب است.

ـ کاغذ این نسخۀ نفیس، کاغذ دست ساز اصفهانی آهار مهره است.

ـ جلد آن مقوایی لاکی[1] روغنی با گل وبوته های رنگارنگ (گل و مرغ) و حاشیه ها با گل وبوتۀ زر و شنگرف ولاجوردی وغیره .درون جلد روغنی؛ با گل وبوته و یک سرو رنگارنگ و حاشیه با گل وبوته ودارای عطف چرم ساده است .(شیروانی ،1355،ج4)

نکتۀ بسیار جالب وزیبا در این نسخه این است که تمام صفحات دارای رکابه می باشند. مینیاتورهای آن با گذشت سالهای زیاد از لحاظ رنگ و ترکیب بندی هنوز ثابت مانده است.

در ابتدای نسخه؛ قبل از مقدمه ومتن اصلی، دو صفحه شعر به صورت مورب وچلیپا ودفتری نوشته شده است .

در صفحات آغازین در پشت صفحه اول ؛ متن اهدای آقای محمد هراتی یزدی که به خط خود اهدا کننده است آمده که تاریخ ان 4/7/1343می باشد. در حال حاضر، از این نسخه میکرو فیلم تهیه شده است که در آستان قدس رضوی موجود می باشد.(شیروانی ،1355،مقدمه ج1) دیوان موجود به شمارۀ 2699در کتابخانه وزیری جلد 4شناسایی می شود، یا بگونه ای شمارۀ میکرو فیلم نسخه می باشد. همچنین به تاریخ 20 فروردین 91 توسط متخصصان آستان رضوی از آن نسخه ی دیجیتالی تهیه شده است .(مصاحبه با رییس کتابخانه 1391)

با توجه به ویژگی های مکتب صفوی واصفهان این نسخه در زمان خودش دارای ارزش هنری بوده است. در نقوش صفوی تمایل به ایجاد ظرافت وپیچیدگی های اعجاب انگیز در تزیینات به چشم می خورد، این امر از مینیاتور های بکار رفته دراین نسخه وهمچنین استفاده ازآرایه ها و تزییناتی که رنگ غالب آنها در تذهیب طلایی ولاجورد است، که درکتاب مورد استفاده قرار گرفته است. باتوجه به اینکه در مکتب اصفهان و صفویه رایج بوده ، کاملا مشخص می شود که نسخۀ موجود یک نسخۀ منحصر به فرد است واز نفاست بالایی برخوردار می باشد و نسخه شناسان آن رادر زمره ی نسخۀ اصل بشمار می آورند.

منابع:

1)ـ شیروانی ،محمد( 1355) ،فهرست نسخه های خطی کتابخانه وزیری یزد ج1،تهران :انجمن آثار ملی .

2)ـ شیروانی ،محمد(1355)،فهرست نسخه های خطی کتابخانه وزیری یزد ج4 ،تهران :انجمن آثار ملی.

3)ـ نسخۀ خطی دیوان حافظ.

4)ـ مصاحبه با آقای محمدرضا انتظاری، رییس کتابخانۀ وزیری، 1391.

5)-رهنورد ،زهرا(1386)،تاریخ هنر ایران در دوره ی اسلامی (کتاب آرایی)،تهران :وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

6)-عظیمی ،حبیب الله .وایوب نازی(1389)، نسخ خطی وفهرست نویسی آن در ایران، نشریه تحقیقات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاهی ،سال 44،ش52.



--------------------------------------------------------------------------------

[1] -نوعی نقاشی آبرنگ بر روی اشیای مقوایی است، که رویۀ آن با ماده جلا دهنده [لاک]پوشانده می شود.کتاب: نقاشی ایران از دیر باز تا امروز ،رویین پاکباز،انتشارات زرین وسیمین، ص 148)


آخرین بروزرسانی (یکشنبه, 07 دی 1393 ساعت 13:50)