نسخه های نادر کتابخانة وزیری یزد(2)

تذکرة نصرآبادی

حسین مسرّت



تذکره ای از شعرای عصر صفوی که زندگی و اشعار هزار سخنور را در بردارد.محمّدطاهر نصرآبادی (ت 1027ق) ادیب و شاعر عصر صفوی بین سال های 1083-1090 ق، به گردآوری این تذکره همّت گماشته است. این تذکره تاکنون با سه تصحیح از آقایان : حسن وحید دستگردی(1317ش)،احمد مدقّق یزدی و محسن ناجی نصرآبادی(1378ش) چاپ شده است که دو تصحیح آخری بر مبنای نسخه های گوناگون خطّی در کتابخانه های ایران و جهان صورت گرفته و دارای دیباچه هایی ارزشمند و پیوست ها و فهرست های سودمندی است. تذکرة نصر آبادی در بردارندة دیباچه،مقدمه،پنج صف و خاتمه است در دیباچه از تذکره های پیش یادی کرده است. در مقدّمه یادی از شاهان وشاهزادگان شده است و در صف های پنج گانه ، به ترتیب یادی از امیران ایران وهند و خوانین و دیگر ملازمان آن ها ، سادات ، نجبا، علما ، فضلا، خوشنویسان، صوفیان،سرایندگان عراق و خراسان،میان رودان و هندوستان، اقوام کمینه و خود مؤلّف، و خاتمه دربارة تاریخ ها و لغز و معمّا از گذشتگان و متأخّران است.(آل داود، ج 2 ، ص 340).

«تذکرة نصر آبادی، افزون به فواید فراوان ادبی ، از نظر اشتمال بر مطالب تاریخی،یکی از منابع ارزشمند تاریخ عصر صفوی به شمار می آید»(همان جا).

نسخه های خطّی گوناگونی از این تذکره در کتابخانه های ایران و جهان وجود دارد که نسخة خطّی کتابخانة وزیری به دلایلی چند از جمله مهر و امضای نصرآبادی، از نسخه های بسیار خوب این تذکره است، که ذیلاً و به پایة مندرجات، دیباچة تذکرة نصرآبادی ، تصحیح احمد مدقّق یزدی بدان پرداخته می شود. (با یادآوری این نکته که دیباچه نگارش، نگارندة این سطور بوده و بدون ذکر نام آمده است).



معرّفی نسخه

« نسخة خطّی کتابخانة وزیری یزد، شمارة 2602، نسخ و نستعلیق خوش سبزعلی بابا احمدی بختیاری در غرّة رجب1091ق(اسامی به خطّ ثلث)، 421برگ، شمارة عمومی 15634 با مهر و امضای نصرآبادی و مهر تملّک محمّدحسین در پایان، میکروفیلم شمارة 2602 کتابخانة وزیری یزد و کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی،16*26س.م. مادّه تاریخ پایان تحریر نسخه:«گل گلشن خیال»=1091ق.

آغاز: بسم الله، سرسبزی نهال خامه ات از طراوت بحر ذخار تذکار حمد صانعی است ...

انجام : نودست و ثلث نود خود ظاهرست.

این نسخه به سبب ارزش های زیادی چون:در برداشتن شرح حال و نمونة اشعار بیشتر از بقیّه نسخه ها، اختلاف فراوان با نسخة چاپی، تصحیح و تأیید مؤلّف، منحصر بودن زمان تألیف و داشتن امتیازاتی دیگر برای تصحیح مجدّد این تذکره،نسخة اساس قرار گرفت.

در آغاز نسخة وزیری، دو برگ از فهرست و یک برگ از دیباچه، نو نویس است (یک برگ دیباچه به خطّ خوش آقای محمود رهبران خوشنویس یزدی است). در صفحات آغازین کتاب که شامل فهرست است(ص 10-1) اشتباهی در صحّافی آن دیده می شود، همچنین در درون متن چندصفحه جا به جا شده است.

این نسخه نسبت به تذکرة چاپ شدة نصرآبادی، حدود بیست شاعر افزون دارد که بعضی از آن ها نامشان به قرار زیر است :

عبدالعزیز خان، سیّدی خان بیگ، میرزاشاه حسن سبزواری، میرزاهادی، میرزاابوالحسن حسینی اصفهانی،میرمحمّد شریف سبزواری،میرزارحیم چلپی، محمّد تقی میر، مولانا رشید، درویش کاینات نصرآبادی، درویش جان بیگی، حاج جعفر، قدیرای عرفان اصفهانی و غیره.

استاد احمد گلچین معانی در مقالة«نظری به تذکرة نصرآبادی» پیش از نقل تراجم اضافی نسخة وزیری، موارد بسیاری را که در چاپ وحید دستگردی نادرست است، برشمرده و می افزاید:

«به همین نسبت، اختلاف عبارات دو متن را باید قیاس کرد»وی مواردی از اشتباه و اختلاف این نسخه را با چاپ وحید در حاشیة این نسخه در سال 1344 افزوده است‌‌؛ایشان در حاشیة ص 182خطّی(شرح میرزا محمّد)و حاشیة ص 167(شرح میرزا صدرا)مرقوم داشته اندکه این دو شاعر در تذکرة نصرآبادی چاپ وحید نیست. در حالی که در صفحات بعد بوده است.همچنین چند شرح حال تا صفحة 100نسخة وزیری وجود دارد که در چاپ وحید نیست و وی در تاریخ تذکره ها(402:1) و نیز در ناموارة افشار(1973:4-1958)اشاراتی به آن نکرده است و همچنین در بارة این نسخه می نویسد:«از نسخه های خوب و قابل اعتماد و در حکم نسخة اصل است»

امّا مهمترین امتیاز این نسخه بر سایر نسخه را ، باید وجود یادداشتی به تاریخ رجب 1091به خطّ نصرآبادی در پایان نسخه دانست که دلالت دارد بر تأیید و تصحیح صاحب تذکره (متن کامل این یادداشت در پایان متن اصلی تذکرة نصرآبادی چاپ حاضر ص 833 آمده است).

در بخشی از این یادداشت می خوانیم :

«بعد از آنکه یکی به خطّ خود در قید کتابت آورده، کتابت دیگری به ترتیب این نسخه مأمور کرد و به مقابلة نظری کمینه رسید، امید که چون این نسخه،سایر و ساری گردد و به نظر بصیرت راست بینان مشرّف شود، فقیرپروری مسلوک داشته، خامة اصلاح دریغ ندارد و اگر چیزی ترک شده باشد، داخل نموده، زواید ناپسند را اخراج کنند.»

بنا به آنچه گذشت نکات زیری شون می گردد:

1-نسخة کاملی به خطّ نصرآبادی وجود داشته که اکنون نشانی از آن نیست.

2-نسخة وزیری به دستور نصر آبادی از نسخة دستنویس خودش استنساخ گردیده و بعداً مقابله شده است(برخی تراشیدگیهای حروف نسخة وزیری مبیّن این است که پس از نوشتن ، بازخوانی و اصلاح شده است.)

این نسخه به غیر از آنکه کاملترین و جامع ترین نسخه است، با این وجود بسیاری عبارات و ابیات و واژه ها و نیز چند شرح حال در دیگر نسخه ها دیده می شود که این نسخه ندارد، همچون :میرزا محمّدطاهر، ملاّغیاث نجومی،شیر مردان بیگ، استاد علی اکبر، ملاّ حسن گیلانی، ملاّحسینعلی، ملاّ مسکین بخاری و چند معمّا و شرح آن .»

آقای محسن ناجی نصرآّبادی در دیباچة تذکرة نصرآبادی دربارة اهمیّت نسخة وزیری چنین نوشته است:

«از نسخه های خوب و قابل اعتماد این تذکره، نسخة خطّی کتابخانة وزیری است که از همة نسخه های شناخته شده، کامل تر و جامع تر است.به ویژه آنکه خود محمّد طاهر نصرآبادی نسخه را از نظر گذرانده و به اصلاح برخی از نادرستی های آن اقدام کرده است.»(دیباچه ، ص نود و دو)

و در پایان افزوده است : «نسخة وزیری افزون به اطّلاعات بسیار صحیح و ضبط های بسیار دقیق و غالباً مشکول، اضافات و افزوده هایی نسبت به دیگر نسخه های تذکرة الشّعرا دارد که اهمیّت کتاب را چندان می سازد»(همان جا، ص نود و چهار-نود و پنج)



کتابنامه

آل داوود ،علی:فرهنگ آثار ایران و اسلامی .تهران:سروش،1387،ج2.

شیروانی،محمّد: فهرست نسخه های خطّی کتابخانة وزیری یزد، یزد: کتابخانة وزیری، 1355،ج4.

نصرآبادی ، محمّدطاهر: تذکرة نصرآبادی، به کوشش: احمد مدقّق یزدی، یزد: دانشگاه یزد، 1378.

-----------: تذکرة نصرآبادی، به کوشش: محسن ناجی نصر آبادی، تهران : اساطیر،1378.