کتابخانه وزیری یزد به عنوان یکی از کتابخانه های بزرگ ایران، با مجموعه ارزشمند کتب چاپ سربی و قدیم، دارای منابع نفیس می باشد. کتابهای فارسی زیادی در ممالک هندوستان، عثمانی، مصر و شهرهای اروپا در لندن، لیدن، برلین، استانبول، پطرزبورگ ... و بعضی بلاد دیگر نیز کتب فارسی چاپ شده است. کتب فارسی چاپ شده در اروپا درکتابخانه وزیری یزد دارای ارزشهای فراوان تاریخی، علمی، فرهنگی و... هستند. این کتاب ها همواره به جهت ویژگی و شرایط خاص نظیر نوع چاپ، قدمت، نفاست علمی، هنری و... از اهمیت و ارزش والایی در مجموعة کتابخانة وزیری یزد برخوردار می باشد. هدف بررسی مختصر برخی از این نسخه ها از لحاظ کتابشناشی و نسخه شناسی مانند عنوان، مولف، مصحح، تاریخ چاپ و... است. که در ادامه به معرفی برخی از آنها خواهیم پرداخت:
سفینه طالبی یا کتاب احمد/ اثر عبدالرحیم بن ابوطالب تبریزی.- اسلامبول: مطبعه اختر، ۱۳۱۱ق
سفینه طالبی کتابی است مشتمل بر 240صفحه از عبدالرّحیم تبریزی معروف به طالبوف آن را تألیف کرده است . نویسنده در این کتاب به «تقلید» از امیل اثر ژان ژاک روسو یا فرزند خیالی خود احمد ، درباره ی مباحث مقدماتی علوم جدید تا آخرین پیشرفت ها و اکتشافات علمی و طبی عصر خود به صورت سؤال و جواب گفت و گو می کند . عنوان هر فصل کتاب « صحبت » است . طالبوف دراین کتاب در پی آن است که شیوه ی گفت و شنود میان شاگرد و معلم را آموزش دهد تا ذهن کودکان کشور را برای فرا گرفتن علوم و فنون آماده سازد .او از نویسندگان وطن دوستی است که آثارش در عرصه ی ادبیات انتقادی مشروطه مقامی خاص دارد . مشتمل بر دو جلد که جلد اول آن به سال 1311 هـ .ق، در مطبعه اختر استانبول به چاپ رسیده است و جلد دوم به میرزا اسدالله خان ناظم الدوله، که سفیر ایران در استانبول بوده و طالبوف او را مرد دانشمندی معرفی کرده، هدیه شده است. کتاب احمد یا سفینه طالبی گفتگوی پدری است با فرزند پنداری خود در موضوع های مختلف علمی که به زبان ساده و قابل فهم اطفال نوشته شده و مؤلف که خود شیفته دانش و فرهنگ اروپایی بوده، علوم و کشفیات و اختراعات گوناگونی را که از روی کتب روسی دردسترس داشته است، در این کتاب شرح داده و احمدهای سالخورده آن زمان، یعنی نسل ایرانی روزگار خود، را به تماشای برج ایفل پاریس، مجلس سماع عمارت بلور لندن و اهرام و مومی (مومیائی) های مصر می برد و با اکتشافات و مظاهر و آثار علوم و تمدن (قوی و متین و منصف و اتسان پرور) اروپا از قبیل برق و قوه بخار، دوربین عکاسی، میزان الحراه، طبقات الارض، طبقات الجو، قطب نما، سرزمین های ناشناخته و درختان ناشناس آشنا می سازد.
کتاب نمازنامه عام کلیسای انگلستان در ایران/ ترجمه رابرط بروس.- لندن: دارالسلطنة لندن، 1903م
کتاب مشتمل بر ۱۷۱ صفحه است .
تاریخ جهانگشای جوینی/ علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین بن محمد بن محمد جوینی و بسعی و اهتمام و تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی.- لیدن: مطبعه بریل.
مندرجات: ج. ۱. در تاریخ چنگیز خان و اعقاب اوتاکیوک خان(جلد اول چاپ 1329ق= 1911م). ج. ۲. در تاریخ خوارزمشاهیان(1334ق= 1916م) در پایان فهرست رجال، فهرست اماکن و قبائل، فهرست کتب و واژه نامه آمده است.
تاریخ جهانگشای، کتابی در بارة تاریخ مغول و خوارزمشاهیان و اسماعیلیان تا 655، به فارسی، تألیف عطاملک جوینی در حدود 650یا 651تا 658. این کتاب از منابع معتبر در تاریخ مغول است، زیرا مؤلف آن سالها در دربار ارغون و هولاکو و پسرانش، اَباقا و تگودار، صاحب منصب و شاهد بسیاری از رخدادهای آن دوره بوده و برخی حوادث گذشته را نیز از شاهدان آنها و از خاندان خود ــ که از درباریان خوارزمشاهیان و مغولان بوده اند ــ شنیده بوده است. مطالب تاریخ جهانگشای در بارة اسماعیلیه نیز اهمیت دارد، زیرا پس از فتح قلعة اَلَموت، به دستور هولاکو کتابخانة الموت در اختیار جوینی قرار گرفت و او تاریخ اسماعیلیه را از منابع آنجا استخراج کرد. تاریخ جهانگشای به سبب تقدم و اعتبارش در بارة تاریخ مغول، از زمان تألیف شهرت یافت و بسیاری از مورخان معاصر جوینی یا پس از او، از این کتاب بهره برده اند. تاریخ جهانگشای میان سالهای 1329 تا 1355 به تصحیح محمد قزوینی و با مقدمة انگلیسی ادوارد براون در سه جلد در لیدن به چاپ رسید.
محمد بن عبدالوهاب، ادیب، دانشمند و محقق در سال 1294 ه.ق در تهران دیده به جهان گشود.علامه قزوینی در رشته های مختلف علوم دینی و ادبی و فلسفی به تحصیل پرداخت و در فرهنگ اسلامی، فقه، اصول، کلام، حکمت قدیم و شاخه های مختلف دانش ادبی و عربی به مرتبه بالایی دست یافت. قزوینی در سال 1322 ه.ق. در حالی که 28 ساله بود، به اروپا سفر کرده و در لندن مستقر شد. علامه در طول سالهایی که در اروپا بود به پژوهش و بررسی نسخه های خطی فارسی و عربی در مراکز پژوهشی اروپا مشغول بود. علاوه بر این با محیط ها و مراکز شرق شناسی اروپا آشنا شد و سعی کرد از این مراکز استفاده لازم را ببرد. مراکز شرش شناسی انگلیس، فرانسه، آلمان و... از جمله مراکزی بود که علامه قزوینی در آنجا تجاربی آموخت. همچنین با مستشرقین غرب آشنایی پیدا کرد. مستشرقینی که قزوینی با آنها ارتباط برقرار کرد عبارتند از: آمد روز، بون، ادوارد براون، مستر الس، سر اینزن رس، ولادیمیر مینورسکی، بامرکوارت آلمانی، ادوارد زاخائو، موریتزو سباستیان، باربیه دومنار، کلمان هوار، هارشمان، میتووخ و... قزوینی در ادب فارسی و عربی، تاریخ و کتاب شناسی تبحر بسیار داشت و بیشتر عمر خود را چه در ایران و چه در اروپا صرف پژوهش در حوزه ادب فارسی و عربی، تاریخ و کتاب شناسی کرد. وسعت اطلاعات و دقت علامه در پژوهش، زبانزد معاصرانش بود. آثار پژوهشی علامه قزوینی به شرح زیر است: تصحیح لباب الالباب عوفی، جلد اول با مقدمه و حواشی، تصحیح مرزبان نامه سعد الدین وراوینی، تصحیح المعجم، تصحیح چهار مقاله نظامی عروضی سمرقندی با مقدمه و حواشی، تصحیح تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح لوایح جامی ، ترجمه لوایح جامی به زبان فرانسه، نگارش رساله ای در شرح احوال مسعود سعد سلمان، نگارش دیباچه بر تذکرة الاولیای شیخ عطار نیشابوری، نگارش رساله در شرح احوال شیخ ابوالفتوح رازی، بیست مقاله در موضوعات تاریخی و ادبی و انتقادی، نگارش رساله در شرح احوال ابو سلیمان منطقی سجستانی، رساله ای در تحقیق مؤلف نفثةالمصدور، تصحیح مقدمه قدیم شاهنامه، تصحیح دیوان خواجه حافظ شیرازی با مشارکت دکتر غنی، تصحیح سمط العلی الحضره العلیا در تاریخ قراختائیان کرمان. سرانجام علامه قزوینی در ششم خرداد 1328 ه.ش. در تهران دیده از جهان فرو بست.
کشف تلبیس ،یا، دوروئی و نیرنگ انگلیس از روی اسناد محرمانه انگلیس در باب ایران .- برلین: کاویانی، 1336ش
کتاب مشتمل بر 199صفحه به کشف اسناد محرنامه درباره خیانت های انگلیس نسبت به ایران می پردازد. عکس بعضی از اسناد مهمه که در متن مندرج است، ص.۱۱۷، -۱۹۳. نص معاهده انگلیس و روس در سنه ۱۹۰۷ در باب ایران، ص.۱۹۴، -۱۹۶. نص یادداشتی که وزیر مختار انگلیس در طهران سیر سسیل اسپرینگ رایس در ۴ سپتامبر ۱۹۰۷ بدولت ایران فرستاده است.
جیجک علیشاه، یا، اوضاع دربار ایران در چند سال پیش/ نگارش ذبیح‌الله بهروز.- برلین: انتشارات ایرانشهر، ۱۳۴۲ق
کتاب مشتمل بر 48صفحه است. ذبیح، نویسنده، نمایشنامه نویس و محقّق ایرانی طنزپرداز و نمایشنامه نویسی متبحّر بود. نخستین اثر او در این رشته نمایشنامة جیجک علیشاه بود که فضای درونی جامعة اشرافی عصر قاجار را با انتقادی گزنده به نمایش می گذارد. جیجک علیشاه جزء ریشه‌های ادبیات نمایشی ایران است. جیجک علیشاه از لحاظ ساختار جزء متون پایه‌ای کمدی کشور است.
گنج شایگان، یا، اوضاع اقتصادی ایران/ به‌اهتمام محمد علی جمال‌زاده.- برلین: کاویانی، ۱۳۳۵ش
کتاب مشتمل بر ۲۱۹ صفحه است. آن طور که نویسنده در مقدمه آورده هدف این است که بفهماند که در مملکت ایران جریان امور اقتصادی در چه حالت است.
سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی بانضمام روشنائی‌نامه و سعادت‌نامه/ ناصر خسرو قبادیانی.- برلین: کاویانی، ۱۳۴۱ق
کتاب مشتمل بر 144صفحه است. سفرنامه ى ناصرخسرو گزارشى از یک سفر هفت ساله است. او از مرو به سرخس، نیشابور، جوین، بسطام، دامغان، سمنان، رى، قوهه و قزوین مى رود و از راه بیل، قپان، خرزویل و خندان به شمیران مى رسد. از آن جا به سراب و سعیدآباد، تبریز مى رود. سپس از راه مرند، خوى، برکرى، وان، وسطان، اخلاط، بطلیس، قلعه ى قف انظر، جایگاه مسجد اویس قرنى، ارزن، میافارقین، به آمد در دیار بکر(در ترکیه ى امروزى) وارد مى شود. از آن جا با گذشتن از شهرهاى سوریه از جمله حلب به بیروت، صیدا، صور و عکا(در لبنان امروزى) مى رود. سپس از راه حیفا به بیت المقدس مى رسد. ناصرخسرو از قدس به مکه و مدینه مى رود و به قدس باز مى گردد و راه مصر از قاهره، اسکندریه و قیروان بازدید مى کند و از راه دریا به زیارت مکه و مدینه مى رود. سپس از همان راه باز مى گردد و از راه آبى نیل با کشتى به اسیوط، اخیم، قوص و آسوان(در مصر) مى رود. او از برخى شهرهاى سودان بازدید مى کند و از راه دریاى سرخ به جده و مکه مى رود. از مکه به سوى لحاسا و سپس بصره مى رود و آبادان مى رسد. آن گاه به بندر مهروبان مى رود و از آن جا به ارجان(در نزدیکى بهبهان) مى رسد و به لردگان، خان لنجان و اصفهان وارد مى شود. سپس از نایین، طبس، قاین مى گذرد تا در پایان سفر به بلخ برسد.
کتاب وج‍ه دی‍ن حکیم ناصر خسرو قبادیانی/ ناصر خسرو. .- برلین: کاویانی، ۱۳۴۱ق
کتاب مشتمل بر 304ص رساله ای به نثر در مسائل کلامی و باطن و عبادات و احکام شریعت است.
کتاب زادالمسافرین حکیم ناصر خسرو قبادیانی/ ناصر خسرو. .- برلین: کاویانی، ۱۳۴۱ق
کتاب مشتمل بر 518 صفحه کتابی در حکمت الهی است.
هفتاد و دو ملت/ نگارش میرزا عبدالحسین معروف به میرزا آقاخان کرمانی.- برلین: ایرانشهر، ۱۳۴۳ق
مشتمل بر 122 صفحه و عکسهایی در ضمیمه کتاب. میرزا آقا خان پر از شور و احساس میهنی بود. درجوانی آنچه که لازمه یک مبارزه بود انجام داد. شب و روز نوشت. آثاری چون “هفتاد و دو ملت” کوششی ست در تفهیم اتحاد اسلام. به انضمام شرح زندگی میرزا آقاخان کرمانی، ترجمه حال ژاک هنری، دوسن پیر مؤلف اصلی داستان قهوه‌خانه سورت و ترجمه حکایت مزبور از زبان لئوتولستوی است.
ایران و جنگ فرنگستان/ حسن تقی‌زاده.- برلین، ۱۳۳۳ق
کتاب مشتمل بر 46 صفحه است. کتاب بازمانده از جنگ جهانی اول این کتاب علاوه بر توصیف اهمیت جنگ جهانی و موضوع ایران، به شرح تجاوزات روس و انگلیس در ایران می پردازد.
آگاهی‌نامه از جمع‌آوری اشعار دانشمند دوران و استاد سخنوران ادیب الممالک میرزا صادق خان قائم مقامی/ خان ملک ساسانی.- برلین، ۱۳۴۱ق
در 32 صفحه مشتمل بر سرگذشتنامه و اشعار ادیب الممالک میرزا صادق خان قائم مقامی است.
شرح حال کلنل محمد تقی خان پسیان.- برلین: ایرانشهر، ۱۳۰۶ش
کتاب مشتمل بر 120صفحه است. کلنل محمدتقی خان پسیان یکی از گلهای تابناک و نهالهای پاک بود که در بوستان عصر جدید ایران سر زده و در راه سعادت ملت ایران سر داد. قیام محمد تقی خان پسیان یکی از فصول مهم تاریخ ایران پس از انقلاب مشروطه است. او که در راه اعتقاد و اندیشه خود جنگید و سرانجام نیز در همین راه به مقام رفیع شهادت رسید، نامی جاویدان را از خود در تاریخ معاصر ایران به جای گذاشت. اگرچه هنوز نیز ناگفته های بسیاری در مورد اهداف و چگونگی این قیام به جا مانده، اما با همه این احوال نام او در تاریخ این کشور به نیکویی برده می شود. در این نوشتار در پی آن هستیم تا هر چند به اختصار درباره بسترهای این قیام سخن برآنیم و به تحلیل آن بپردازیم. بر این اساس ابتدا عملکرد وی پیش از قیام مورد بررسی قرار می دهیم و سپس به بررسی اقدامات او بعد از قیام خواهیم پرداخت.
خواب شگفت یا رساله مرحوم فتحعلی اصفهانی؛ با دیباچه بقلم عارف‌الدین.- برلین: ایرانشهر، ۱۳۰۵ش
کتاب مشتمل بر ۸۰ صفحه است.
شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی/ بقلم چند نفر از دوستان و آشنایان او.- برلین: ایرانشهر، 1304ش
شیخ محمد خیابانی (۱۲۵۹-۱۲۹۹) از نام‌دارترین مجاهدان عصر مشروطه و از پیش‌گامان آزادی‌خواهی و تجدد و ترقی در ایران است. کتاب «شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی» چند یادداشت مختلف را در بردارد. به‌ترین آنها، که اهمیت سرتاسر کتاب وابسته به آن است، مقاله‌ای‌ست باعنوان «تاریخ ولادت و ایام صباوت و جوانی شیخ» به‌قلم «حاج محمدعلی آقا بادامچی.» آقای بادامچی از دوستان نزدیک و از هم‌رزمان شیخ شهید بوده و سالها با او مراوده داشته است. او در یادداشت موجزش روایتی دست اول و بسیار خواندنی از زنده‌گی و مرگ شیخ محمد خیابانی ارائه می‌دهد. به‌ویژه، بازگویی چه‌گونه‌گی قتل خیابانی و واکنش مخبرالسلطنه به آن واقعه بسیار حائز اهمیت است.امتیاز کتاب این است که تنها اندکی پس از شهادت شیخ منتشر شده و شامل اطلاعات و روایاتی ناب و دست‌نخورده است. غیر از یادداشت حاج محمدعلی آقا بادامچی، یادداشت‌هایی از ح. ک. ایرانشهر، «دکتر رضازاده شفق،» و «ع. ا. بامداد» در کتاب نقل شده‌اند. تعدادی از نطق‌ها و مقالات و همچنین گزیده‌ای از جملات قصار شیخ هم ضمیمه‌ی «شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی» است. با خواندن این قسمت، خواننده شناختی نو و بی‌واسطه از افکار و عقاید شیخ پیدا می‌کند. آنها که به مطالعه‌ی تاریخ مشروطیت و کنکاش در سابقه‌ی آزادی‌خواهی در ایران علاقه‌مندند «شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی» را سودمند خواهند یافت.
احوالات سید جمال‌الدین اسدآبادی/ بقلم میرزا لطف الله اسدآبادی و ....- برلین: ۱۳۰۴ش
کتاب مشتمل بر 128ص، یکی از متفکرین برجسته و از شخصیتهای مشرق زمین در قرن 19 سید جمال‌الدین اسدآبادی می‌باشد. در مورد زندگی، افکار و عقاید او محققان و پژوهشگران بسیاری اعم از خارجی و ایرانی تحقیق کرده‌اند. این کتاب نیز به شرح احوالات و سرگذشتنامه ایشان می پردازد.
راه نو در تعلیم و تربیت/ نگارش حسین کاظم‌زاده ایرانشهر.- برلین: ایرانشهر، ۱۳۴۳ ق
حسین کاظم زاده معروف به ایرانشهر از دانشمندان و نویسندگان نامدار ایرانی است. شهرت وی به «ایرانشهر»، به‌دلیل انتشار مجله‌ای به همین نام بین سالهای ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۶ شمسی است. . وی به تالیف و نگارش کتابهای گوناگون همت گماشت. راه نو در تعلیم و تربیت از آثار اوست. او به زبان‌های فرانسه و انگلیسی و آلمانی آشنائی داشت و مدتها در دانشگاه کمبریج با سمت معاونت پروفسور ادوارد براون خاورشناس معروف زبان فارسی تدریس می‌کرده‌است. کاظم‌زاده در برلین با همکاری ابراهیم پورداوود و چند تن دیگر مجلهٔ ایرانشهر را منتشر می‌کرد.