90 سال چاپ مطبوعات ورزشی در ایران 
با نگاهی به آرشیو نشریات ورزشی در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی

تهیه و تنظیم: ابراهیم حافظی(سرپرست گروه مطبوعات)

دوم جولای 1924 برابر با 11 تیر 1303 همزمان با برگزاری بازیهای المپیک ، اتحادیه بین المللی روزنامه نگاران ورزشی(ایپس) اعلام موجودیت کرد. از آن پس این روز را «روز جهانی ورزشی نویسان» نام نهادند.  در حال حاضر 148 کشور عضو این اتحادیه هستند که ایران نیز یکی از اعضای آن می باشد.
تاریخ مطبوعات حکایت از آن دارد که ورزشی نویسی از همان اولین روزنامه های ایران رواج داشته است. اسب سواری، تیراندازی، شکار و کوهنوردی که عمدتا مربوط به سفرها و تفریحات ناصرالدین شاه قاجار است، نخستین مضامین ورزشی می باشد که در "روزنامه وقایع اتفاقیه" دیده می شود. سفر شاه به شکارگاه کن اولین نوشته مرتبط است که در شماره 5 و 6 این روزنامه دیده می شود. سوارکاری و بازدید شاه از اسب های شاهسون و اصانلو از دیگر نوشته هاست که در اولین روزنامه رسمی ایران مشاهده می گردد.
 اولین نوشته کاملا ورزشی در شماره 33 روزنامه وقایع اتفاقیه آمده است:  
 "در ولایت انگلیس اسب دوانی زیاد می کنند و پو ل های زیاد در اسب دوانی گرو می بندند بعضی از اهل انگلیس این گرو را از قسم قماربازی و بسیار بد می دانند و می خواهند موقوف بکنند اما در میان خلق چنان متداول شده است که موقوف کردنش ممکن نیست و در هر شهری از شهرهای بزرگ و در اکثر قصبه ها در ولایت انگلیس سالی یکدفعه یا دو دفعه اسب دوانی می کنند و در بعضی جاها پادشاه سالی دویست تومان میدهد بجهت هر اسبی که پیش بیاید."
 در مجموع اکثر مطالب مرتبط با ورزش در "روزنامه وقایع اتفاقیه" در حوزه سوارکاری، شکار و تیر اندازی است. اما ورزشی نویسی به طور جدی از دهه آخر سلطنت قاجار به مطبوعات ورود پیدا کرده است. تاسیس نخستین کلوپ ورزشی ایران برای آموزش ژیمناستیک و وزنه برداری در سال 1296 شمسی و تشکیل مجمع فوتبال ایران در سال 1299 نخستین خبرهای تخصصی حوزه ورزش ایران در مطبوعات آن زمان می باشد.
تا سال 1306 از وجود نشریه تخصصی یا نیمه تخصصی ورزشی هیچ خبری نیست، تا اینکه در این سال همزمان با تصویب قانون ورزش اجباری در مدارس، نخستین مجله ورزشی ایران بنام "پیش آهنگی ایران" توسط احمد امین زاده در تهران منتشر می شود.  امین زاده زمانیکه به فکر تاسیس سازمان پیش آهنگی  افتاد از اهداف اصلی اش پرورش و تعالی روح و جسم جوانان بود که ورزش یکی از ارکان اصلی آن بود. او  به فاصله اندکی پس از تاسیس سازمان پیش آهنگی در سال 1306 اقدام به چاپ نشریه ای با نام «پیش آهنگی ایران » کرد. هر چند نشریه او به صورت تخصصی به ورزش نمی پرداخت ولی مطالبی از ورزش همگانی در صفحات آن گنجانده شده بود. برای او تعلیم پیش آهنگی از چنان درجه اهمیتی برخوردار بود که برنامه مدونی حتی برای زنگ های تفریح مدارس در نظر گرفته بود و در مجله نیز به آن اشاره شده است. از بازیهای درون مدرسه ای تا ژیمناستیک، طناب بازی، شنا، کوهنوردی، بازی های محلی و ... مواردی بود که جزء ورزش های پیشاهنگی قلمداد می شد و در مجله نکات بسیار درباره آن نوشته شده است. از این مجله که مورخان مطبوعاتی آن را نخستین تلاش برای انتشار مطبوعات ورزشی می دانند، 3 شماره در آرشیوهای مطبوعاتی موجود است.
در سال 1307 مجله ای توسط میرمهدی ورزنده با عنوان "ورزش"منتشر شده  که متاسفانه هیچ نسخه ای از آن تا کنون مشاهده نشده است. 
سومین و قدیمی ترین مجله ای که شماره هایی از آن در آرشیو های کتابخانه ها موجود است، " آیین ورزش" می باشد که در سال 1314 شمسی به سردبیری ناظرزاده کرمانی و توسط مدیر باشگاه شعاع در تهران منتشر می شد این مجله تمام ورزشی بوده و هدف آن ارائه اطلاعات درباره فواید ورزش و راهکارهای توسعه آن بوده است. این مجله درباب فوائد ورزش، اخبار ورزش ایران، قوانین ورزشی، اخبار ورزش پیشآهنگی مطالب بسیار دارد. از ورزش های فوتبال، دو و میدانی، راگبی، قایقرانی، تنیس مطالب جالب توجهی چاپ کرده است.
دومین مجله ورزشی ایران، 4 سال بعد از «آیین ورزش» با نام  مجله «اصلاح نژاد و پرورش اسب» در سال 1318 چاپ شد. این مجله توسط بنگاه اسب دوانی چاپ گردید. و اخبا و اطلاعات بسیار از ورزش اسب سواری، پرورش اسب های مسابقه، مسابقات اسب دوانی در آن چاپ شده که مورد توجه ورزش دوستان به ویژه علاقه مندان ورزش اسب دوانی قرار گرفته است. 
در سال 1319 اداره پیش آهنگی و تربیت بدنی که به تازگی امور مربوط به پیش آهنگی و ورزش آموزشگاهها و انجمن ورزش را به عهده گرفته بود، مجله «پیش آهنگی و تربیت بدنی» را منتشر کرد که اساس آن چاپ اخبار مربوط به ورزش ایران، فعالیت های پیش آهنگی و آموزش ورزش های تخصصی بود. این مجله از کاغذ بسیار مرغوب، گرآورهای جذاب، صفحه آرایی مناسب، تصاویر دو رنگ بهره می برد که سبب جذب مخاطب می شد.
در سال 1322 مجله «نیرو و راستی» توسط منوچهر مهران منتشر شد. مهران متولد مشهد بود و از پایه گذاران و فعالان ورزش خراسان محسوب می شد. او جزء اولین تیم منتخب فوتبال مشهد بود که در مسابقه ای رسمی برابر تیم بادکوبه شوروی در سال 1308 بازی کردند. مهران موسس باشگاهای پیکار و نیرو وراستی در تهران بود و از غارنوردان و شناگران بنام ایران محسوب می شد که در سن 35 سالگی بر اثر ایست قلبی فوت کرد. اما مجله او تا 15 سال به انتشار ش ادامه داد و بی شک از ماندگارترین مجلات در حوزه تاریخ ورزش ایران محسوب می شود. این مجله به لحاظ چاپ، تصاویر مندرجه، نوع کاغذ و خواندگان بسیارش از اهمیت ویژه ای در بین مطبوعات ایران برخوردار است.
از ریشه دارترین و پردوام ترین مطبوعات ورزشی ایران 2 مجله «کیهان ورزشی»، «دنیای ورزش» است که در دهه 30 و 40 شروع به انتشار نمودند و در حال حاضر هنوز چاپ می شوند. این دو نشریه که توسط 2 ناشرمطبوعاتی باسابقه ایران یعنی موسسه کیهان و موسسه اطلاعات منتشر می شوند از مجلات ارزشمند و پرطرفدار هستند که نویسندگان بزرگی در حوزه ورزش با آنها همکاری داشته اند. «کیهان ورزشی» از سال 1334  که مصطفی مصباح زاده  آن را راه اندازی کرد تا کنون پس از 64 سال  فعالیت مطبوعاتی بیش از 3200 شماره منتشر نموده و «دنیای ورزش» را عباس مسعودی در سال 1349 تاسیس نمود و اکنون در آستان 50 سالگی آن  بیش از 2250 شماره از آن منتشر شده است.  
با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 رشد چشمگیری در تاسیس نشریات ورزشی شاهد هستیم.  در حالیکه در بیش از 50 سال عصر پهلوی کمتر از 35 عنوان نشریه ورزشی چاپ شده، با گذشت 41 سال از انقلاب  حدود 600 عنوان نشریه تخصصی و نیمه تخصصی ورزشی در ایران به چاپ رسیده است. که از سازمانهای دولتی گرفته تا نهادهای خصوصی، تحصیلکرده های ورزشی، دانشگاه ها و دانشجویان جزء ناشران مطبوعات ورزشی دیده می شوند. 
بررسی مطبوعات از نگاه آمار و ارقام حاکی از آن است که دوره شکوفایی نشریات ورزشی ایران در سال های قبل انقلاب اسلامی دهه 1320 می باشد که حدود 26 عنوان نشریه ورزشی در این دهه منتشر شده است(منبع: همشهری آنلاین). اما کم نظیرترین دوره تاریخی را ورزشی نویسان  پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال های 1376 تا 1381 رقم زده اند که بیش از 55 عنوان نشریه منتشر کرده اند. 
در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی بالغ بر 500 عنوان نشریه تخصصی و نیمه تخصصی ورزشی وجود دارد که بررسی آنها نشان می دهد که بالغ بر  35  عنوان آن دارای درجه علمی پژوهشی هستند. 150 عنوان از نشریات موجود هریک به تنهایی به یک رشته تخصصی از ورزش اختصاص دارند. فوتبال که پرطرفدارترین ورزش ایران است بالغ بر 60 عنوان نشریه ویژه را به خود اختصاص داده است. اما در میان بسیاری از رشته های پرطرفدار دیگر چون کشتی، والیبال، بسکتبال این رشته های رزمی هستند که با 20 عنوان در رتبه بعدی قرار دارند، کوهنوردی با 20 عنوان، شطرنج با 12 عنوان، پزشکی ورزشی با 10 عنوان در جایگاه های بعدی قرار دارند. و رشته هایی چون کشتی، بدنسازی، والیبال، اتومبیل رانی هر کدام آنها کمتر از 7 عنوان نشریه تخصصی دارند. جالب اینکه در رشته های ورزشی مادر چون دو ومیدانی1 عنوان بیشتر چاپ نشده و در رشته هایی چون ژیمناستیک هیچ نشریه ای دیده نمی شود.
از نشریات مهم ورزشی که در آرشیو آستان قدس رضوی موجود است می توان به پیش آهنگی ایران، آیین ورزش، پیش آهنگی و تربیت بدنی، نیرو وراستی،  "اصلاح نژاد اسب" (1318ش.)،  کیهان ورزشی (1334ش.)، شکار وطبیعت (1338ش.)، تفریحات سالم (1342ش.)، تلاش (1345ش.)، دنیای ورزش(1349ش.) که قبل از انقلاب اسلامی منتشر شده اند اشاره کرد. نشریاتی نظیر کیهان ورزشی، دنیای ورزش و شکار وطبیعت هم اکنون  نیز در حال انتشار می باشند. بعد از انقلاب اسلامی نیز روزنامه هایی چون هدف ورزشی(1364)، بشیر ورزشی (1367)، ابرار ورزشی (1371)، خبر ورزشی (1376) و مجله هایی چون فصلنامه ورزش(1366)، کوه (1374)، حرکت (1376)، قهرمان (1382)، کشتی(1382) ودهها عنوان دیگر از نشریات مهم حوزه ورزش ایران می باشند که نسخه های آنها در آرشیو آستان قدس رضوی موجود است.

منابع:
حدود300عنوان نشریا ت ورزشی و المپیکی در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی در دسترس محققان است. به آدرس اینترنتی:  https://library.razavi.ir/fa/
نشریات ورزشی، در آرشیو مطبوعات آستان‌قدس‌رضوی به آدرس اینترنتی:         https://library.razavi.ir/fa/ 
تاریخ مطبوعات ورزشی ایران به آدرس اینترنتی: http://www.hamshahrionline.ir/news/
نگاهی به تاریخچه مطبوعات ورزشی ایران به آدرس اینترنتی:  http://tarikhirani.ir/Modules/News/Phtml/News
پایگاه نشریات ادواری در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی