کشف حجاب :
به مناسبت سالروز قیام مسجد گوهرشاد

تهیه و تنظیم: زهرا بیاتی بیات(کارشناس مطبوعات آستان قدس رضوی)

یکی از قیام‏های ‏خونین مردم مسلمان ایران به رهبری مراجع تقلید در قرن معاصر، که نقطه عطفی درتاریخ قیام‏های اسلامی در تاریخ صد ساله اخیر است، قیام مردم مسلمان در مسجد گوهرشاد، در کنار مرقد مطهر حضرت امام رضا (ع) بر ضد دیکتاتوری ‏رضاخان، و کشف حجاب او است.
 روزنامه و مجله های ایران تاثیر بسیاری در مساله کشف حجاب داشتند مقاله های متعددی در نشریات قبل از سال 1314 شمسی در نشریاتی چون تجدد ایران، عالم نسوان، زبان زنان، نامه بانوان و ... مساله حجاب و بی حجابی را بررسی کرده اند  تا در نهایت رضاشاه قانون منع حجاب و پوشش کلاه فرنگی را در ایران رسما اعلام نمود. 
پس از وقوع حادثه مسجد گوهرشاد در تاریخ 21 تیرماه 1314 ، روزنامه ها به شدت دچار سانسور خبری هستند، کمترین اشاره ها در این روزنامه ها به واقعه گوهرشاد و دلایل آن شده است. روزنامه طوس مشهد در 29 تیر 1314 در مطلب کوتاه به نقل از محمود جم وزیر داخله به ماجرای گوهرشاد اشاره کرده است.  این مطلب تحت نام "اعلامیه وزارت داخله" چاپ شده و از مردم حاضر در این واقعه به عنوان اراذل و اوباش یاد می کند و به فرار شیخ بهلول در این واقع اشاره دارد. 
 

بیشترین مطلب روزنامه ها در این زمان، وصف تغیییر کلاه، اهمیت و ضرورت آن می باشد.  

بیشتر اسناد موجود درباره این واقعه، بر اساس مشاهدات عینی و روایات شاهدان حاضر در صحنه بوده که دست به دست چرخیده و کتاب و مقاله شده است.
در خاطرات شاهدان عینی روزهای قیام مسجد گوهرشاد مشهد آمده است که سربازان رضا شاه روی پشت بام ساختمان¬‌های اطراف مسجد گوهرشاد مسلسل کار گذاشته بودند. نیمه شب 21 تیرماه1314 فرمان صادر شد و صدها نفر با شلیک مسلسل‌ها نقش برزمین شدند.

***
 

روز 21 تیر 1314 قیام مردم مشهد در اعتراض به سیاست‌های ضداسلامی رضاخان در صحن مسجد گوهرشاد سرکوب شد. این قیام زمانی شکل گرفت که رضاخان دین ستیزی را به اوج خود رسانده و درصدد بود تا سنت‌های مذهبی وقوانین اسلامی را محو و نابود کند و فرهنگ غربی را به جای آن بنشاند. 
رضاخان در پیگیری این سیاست دستور داده بود تا حجاب از سر زنان مسلمان برگیرند، مردان کلاه غربی به سر کنند، روحانیون لباس روحانیت را از تن بیرون کنند و...
در واکنش به این سیاست، روحانیون و مردم مسلمان در هر نقطه ای به مخالفت برخاستند ولی در این ماجرا مشهد پیشقدم شد و قیام شکوهمندی در دل تاریخ به ثبت رسید.
علما و روحانیون مشهد طی جلساتی پنهانی تصمیم گرفتند با این حرکت رضاخان مقابله کنند و او را از این کار بازدارند. در یکی از این جلسات پیشنهاد شد آیت الله حاج آقا حسین قمی به تهران برود و در مرحله اول با رضاخان مذاکره نماید تا شاید بتواند او را از اجرای تصمیماتش باز دارد.
وقتی آیت الله قمی به تهران آمد، بلافاصله از سوی حکومت دستگیر و ممنوع الملاقات شد. سایر روحانیون نیز در مساجد و مجالس، به آگاه کردن مردم پرداختند. مسجد گوهرشاد از جمله مکان‌های تجمع مردم بود. اجتماعات مردم در این مسجد هر روز بیشتر می‌شد و شهر حالت عادی خود را از دست می‌داد و سخنرانان نیز به ایراد بیانات آتشین می‌پرداختند.
همزمان با بازداشت حاج آقا حسین قمی، در مشهد نیز به دستور حکومت، روحانیونی همچون شیخ غلامرضا طبسی و شیخ نیشابوری دستگیر شدند. صبح روز جمعه 20 تیر 1314 نظامیان مستقر در مشهد برای متفرق ساختن مردم وارد عمل شدند و به روی آنان آتش گشودند و تعداد زیادی را کشتند و زخمی کردند، ولی مردم مقاومت کرده و سربازان نیز بنا به دستوری که به آنها رسیده، مراجعت کردند. به دنبال این حادثه مردم اطراف مشهد با بیل و داس و... به سوی مسجد حرکت کردند.
فردای آن روز جمعیت زیادتری در مسجد گوهرشاد تجمع کردند وعلیه اقدامات دولت اعتراض نمودند. سران نظامی و انتظامی مشهد این بار بنا به دستور رضاخان با تجهیزات کامل و افراد فراوان در نقاط حساس مستقر شدند و تفنگ‌ها، سلاح‌های خودکار و حتی توپ‌ها را به منظور سرکوب مردم به میدان آوردند. در حوالی ظهر مأمورین نظامی و انتظامی از هر سو به مردم هجوم آورده و در داخل مسجد به کشتار آنان پرداختند. در این واقعه تعداد بسیاری شهید، مجروح و بازداشت شدند.
کشتار مردم در این مسجد به اندازه‌ای بود که به نقل از شاهدان عینی چند کامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند. یک روز پس از این فاجعه عملیات دستگیری علما و روحانیون آغاز شد و تعداد کثیری از آنان بازداشت و روانه زندان شدند.
قیام مسجد گوهرشاد برای همیشه در دفتر اقدامات سلسله پهلوی ثبت شد. گفتنی است این قیام یک سال پس از بازگشت رضاخان از سفر به ترکیه و در پی مشاهده بی بند و باری و بی حجابی زنان ترکیه توسط وی، به وقوع پیوست.

منبع

-    شمس آبادی، حسن . "قیام گوهرشاد". فصلنامه مطالعات تاریخی، ش29 (تابستان1389): 115- 141
-روزنامه طوس تیر 1314 (آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی) 
-روزنامه آزادی تیر 1314 (آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی)