بلديه مشهد و نخستين تلاش ها جهت بهداشت عمومي شهروندان
از آبله کوبي تا ممنوعيت شستن لباس ها در نهر

بلديه از جمله نهادهاي جديدي بود که فعاليتش را از دوره مشـروطه آغاز کرد و در دوران رضا شاه هم گستره خدماتش رو به فزوني گذاشت؛ از شهرســازي و نظافــت شــهرها بگيريد تا تــأمين احتياجــات آن ها و توجه به بهداشـت عمومي.
اسناد باقي مانده از آن دوران هم گواهي مي دهد که بلديـه بـراي سروسـامان دادن بـه وضـعيت بهداشـت جامعـه، تلاشي جدي صورت داده است. نظارت بر حمام ها و مغازه هاي اغذيه فروشـي، نظـارت بـر پزشـکان و داروخانه ها، تلاش براي گسترش بيمارستان ها، نظارت بر اصنافي کـه به طـور مسـتقيم يـا غيرمسـتقيم بـا بهداشـت و سـلامت مـردم ارتبـاط داشتند، توجه به بهداشت زنان ، توجه بـه بهداشـت عمـومي جامعـه و ... ازجملـه اقـدامات اين مجموعه در اين زمينه بوده است. پليس صحي بلديه و مفتشـان بلديـه هم پيگير و ناظر قوانين بوده اند.در اين گزارش به اولين تلاش هاي بلديه براي سر و سامان دادن بهداشت شهري پرداخته ايم:
 

اولين تلاش ها؛ از تنظيف شهر تا ممنوعيت شستن لباس ها در نهر
گزارش هاي تاريخي نشان مي دهد که ازدياد بيماري‌هاي واگيردار موجب مي شود تا در سال 1300ق. به دستور ناصرالدين شاه قاجار، مجلس حفظ الصحه خراسان با حضور رجال و اطبا تشکيل شود.[1]
در اين جلسه تصميم گرفته ‌شد، هرگاه بيماري جديد در شهر و اطراف مشاهده شد درصدد معالجه آن برآيند. اشخاص جذامي را از شهر خارج کنند و مکاني به آن‌ها اختصاص داده شود. همچنين لباس و کهنه در نهر جاري شهر و آب انبارها شسته نشود. کوچه‌هاي شهر تنظيف و تمام آب انبارها به شير آب مجهز شوند.[2] در اين گزارش به نخستين تلاش هاي بلديه مشهد در زمينه بهداشت عمومي و فعاليت هاي آن پرداخته مي شود.قانون بلديه در 20 ربيع الثاني 1325 از سوي مجلس شوراي ملي تصويب و به ولايات ابلاغ شده است. بنابراين، طبق اين قانون اداره بلديه در شهرها تأسيس مي‌شود. شاهزاده محمد حسن ميرزا منتصرالملک، اولين رئيس بلديه يا شهردار مشهد بوده است. وي از 16 ذي الحجه 1325 براي اين سِمت انتخاب شده است[3] و شجاع‌الاياله (سالار مويد)، ميرزا يحيي خان مشاورالوزاره، ميرزا عبدالرحيم خان کاشف‌الملک، سالار ممتاز، مشير همايون و حاج مرتضي ميرزا قهرمان، از ديگر رؤساي اداره بلديه شهر مشهد تا اوايل حکومت رضاشاه هستند.[4] قوانين بلديه ايجاب مي‌کرد تا اين مؤسسه در خدمات بهداشتي شهر فعاليت داشته باشد؛ زيرا تأسيس مريض‌خانه‌ها و دواخانه‌ها جزو وظايف بلديه يا شهرداري بوده است. بنابراين شهرداري با ايجاد درمانگاه، بيمارستان، نوانخانه و دارالمجانين نقش مهمي در امور بهداشتي شهر داشته ‌است.[5]
در تاريخ 6 خرداد 1309 نظام نامه بلديه به تصويب کميسيون پارلماني رسيده و ماده 14 در وظايف بلديه آمده است. مراقبت در امور صحي حوزه بلدي و معاونت عمومي توسط شعبه‌هاي طبي امدادي و مريض خانه‌هاي بلدي و دارالمجانين و ساير مؤسسات خيريه و حفظ اطفال بي صاحب و اتخاذ  تدابير لازم در موقع بروز امراض مسري و مراقبت در انتظام امور غسالخانه و قبرستان‌ها و اهتمام در اجراي تعليمات و شرايط صحي در کارخانجات و مراقبت در پاکيزگي حمام‌ها و تنظيف امور مياه و تنقيه قنوات حوزه بلدي.اسناد و مدارک حاکي از آن است، از اوايل دوره پهلوي دکتر جواد خان تبريزي به‌عنوان طبيب به استخدام اداره بلديه شهر مشهد درآمده است. سپس دکتراعتمادي، دکترعبدالحسين خان(لقمان الملک)، دکتر ولي ا... مظفري، دکتر افتخاري، دکتر شفاهي، دکتر فتحعلي خان صبا، دکتر نادري، دکتر منوچهر اقبال، دکتر احمدزاده، دکتر عبدالحميد نجات، دکتر احمد سالاري، دکتر محمد تقي رادپور و دکتر علي سالاري در دوره پهلوي اول در مناصب پزشکي شهرداري و پست‌هاي امدادي شهر مشهد مشغول مداواي بيماران و خدمات پزشکي بوده‌اند.
 

شهردارِ پزشک
دکتر ابوالقاسم شيخ احياء الدوله ، ازجمله شهرداران مشهد در دوره پهلوي بوده که تحصيلات پزشکي داشته و در دوره رياست‌اش منشأ خدماتي در امور بهداشتي بوده است. وي در سال 1306ق. در تهران به دنيا آمد. پدرش دکتر محمد خان (احياء الملک) از پزشکان خوش‌نام عصر خود بود، دکتر شيخ تحصيلاتش را در مدرسه دارالفنون به پايان رساند. سپس به عثماني عزيمت کرد و دوره طب‌عالي را در مدرسه اسلامبول به پايان ‌رساند. وي قبل از اين که شهردار مشهد شود مناصبي چون؛ ياوري در وزارت جنگ، تدريس در دارالفنون و کفالت صحيه بلديه تهران را بر عهده داشته است. دکتر شيخ در سال 1336ق. مفتخر به دريافت نشان درجه سوم خارجه شد.[6] وي از چهارم آذر ماه 1313 به رياست بلديه مشهد منصوب شد.[7] مهم‌ترين اقدامات وي در طي 13 ماه فعاليت در شهرداري مشهد در حوزه مسائل بهداشتي شهر عبارت بود از: تغيير پست‌هاي امدادي به وضع آبرومند، تعيين پزشک براي معالجه مردان و زنان در پست‌هاي امدادي، تأسيس دواخانه رايگان در پست‌هاي امدادي، تهيه دوا، اصلاح امور دارالمجانين، اصلاح امور مربوط به مسلخ (کشتارگاه)، در 13 شهريور 1307 يک کشتارگاه مطابق با اصول بهداشتي ساخته و به بهره برداري مي‌رسد.[8]، تشکيل شوراي صحي در بلديه با حضور پزشکان شهر و ايجاد غسالخانه و رختشوي خانه در شهر مشهد و...[9] دکتر شيخ تا دي ماه 1314 به‌عنوان شهردار مشهد فعاليت داشت و پس از آن به تهران رفت و وارد مسائل سياسي شد. وي در اسفند 1332 به عنوان نماينده مردم گناباد در مجلس سنا انتخاب شد و چند صباح بعد هم در قامت شهردار به قزوين رفت. وي سرانجام در سال 1335ش. درگذشت و در آرامگاه صفا ظهيرالدوله دفن شد.[10]
 

از مبارزه با کشت ترياک تا ضدعفوني کردن مبتلايان به بيماري هاي مسري
مهم‌ترين اقدامات شهرداري مشهد در زمينه مسائل بهداشتي در دوره رضاشاه عبارت بود از:[11]استخدام پزشکان مختلف جهت پست‌هاي امدادي، تأسيس مکاني براي جمع آوري افراد رواني(دارالمجانين) و استخدام دکتر اعتمادي به اين منظور، تأسيس پست‌هاي امدادي در محلات مختلف شهر مشهد ازجمله محله نوغان، سرشور، پايين خيابان، بالاخيابان و ارگ، اقدام در جهت تدفين مردگان بر اساس تصديق پزشکان شهرداري، جايگزيني حمام‌هاي دوش به جاي حمام‌هاي خزينه و ممانعت از فعاليت حمام‌هاي خزينه که شروع به نصب شير و دوش نکرده بودند.[12] يک اقدام جالب ديگر اين مجموعه، معاينه اصناف مختلف شهر و بهداشت محيط آن بود. از آبله‌کوبي رايگان و سيار در نقاط مختلف شهر بگيريد تا اقدام در جهت تأمين واکسن ضد حصبه در مشهد.
جالب اين جاست که در برهه‌اي شهرداري حتي به امر مبارزه با کشت و استعمال ترياک و جمع آوري معتادان هم وارد شد اما در کنار آن امور ديگري را هم پيگيري مي کرد: اعزام اطفال به پرورشگاه و مراقبت از آن ها، خريد درشکه جهت حمل متوفيان به گورستان‌ها، خارج کردن خوک‌ها از داخل شهرها، معدوم کردن سگ‌هاي ولگرد، ممنوع کردن دفن اموات در گورستان‌هاي داخل شهر، تدوين نظام نامه غسالخانه‌هاي بلدي، جلوگيري از فعاليت اطبا، دواسازان و دندان‌سازان غيرمجاز، خريداري چهار دستگاه ماشين ضدعفوني جهت جلوگيري از شيوع بيماري‌ها در سال 1314ش. ، ضد عفوني البسه و منازل افراد مبتلا به بيماري‌هاي مسري[13]، تأسيس بيمارستان شهر در سال 1318ش.، معاينه اسب‌ها از طرف دام پزشکي به خاطر انتشار بيماري مشمشه و... عملکرد درمانگاه‌هاي شهرداري در همان ايام نشان مي‌دهد اين مراکز بهداشتي نقش عمده‌اي در پذيرش بيماران و مداواي آن ها داشته اند. عملکرد تيمارگاه (درمانگاه) نوغان در اسفند 1317 بدين شرح گزارش شده است: معاينه و مداواي 35935 نفر از مريض‌هاي فقير، معاينه 6566 نفر از پيشه وران، تلقيح و آبله‌کوبي تعداد 1450 کودک و معاينه 511 نفر از محصلان مدارس و دبيرستان‌هاي مشهد.[14]
 

منابع:
 [1]. مجلس حفظ الصحه. هادي هاشميان. پيام بهارستان. دور دوم. سال 3. شماره 11. بهار 1390، ص55. [2]. خاطرات و اسناد حسين قلي خان نظام السلطنه مافي. تصحيح معصومه مافي و ديگران. ج 2. تهران: 1362. نشر تاريخ ايران، ص366. [3]. روزنامه خورشيد. شماره 99. سال اول، ص4. [4]. شهرداري مشهد در آينه مطبوعات (روزشمار وقايع و عملکرد) از 1279 تا 1388 شمسي 1392. علي نجف زاده . مرکز پژوهش‌هاي شوراي اسلامي شهر مشهد، ص 35-40. [5]. تاريخچه شهرداري مشهد. مهديه برادران. مشهد: اداره کل روابط عمومي و بين‌الملل شهرداري مشهد. 1390، ص326. [6]. تاريخ طب و طبابت در ايران (از عهد قاجار تا پايان عصر رضا شاه به روايت اسناد). محسن روستايي. ج2. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران. 1382، ص28. [7]. تاريخ پزشکي نوين مشهد. غلامرضا آذري خاکستر. تهران: دانشگاه آزاد اسلامي، سازمان چاپ و انتشارات: معاونت دانشجويي و فرهنگي، ‎????، ص192. [8]. روزنامه آفتاب شرق، 14 شهريور 1307، ص يک. [9]. شهرداري مشهد در آينه مطبوعات (روزشمار وقايع و عملکرد) از 1279 تا 1388 شمسي، ص47.
[10]. قزوين از بلديه تا شهرداري. رضا صمدي‌ها قزويني. بي جا. بي‌نا. 1388، ص98.  [11]. شهرداري مشهد در آينه مطبوعات (روزشمار وقايع و عملکرد) از 1279 تا 1388 شمسي، ص80-83.
[12]. روزنامه آفتاب شرق، شماره 38، سال سيزدهم، ص يک.
[13]. همان، 27 شهريور 1314، ص2.
[14]. روزنامه شهامت، شماره 87، سال يازدهم، ص يک.