مستندنگاری وقایع 15 خرداد1342

شاه در پایان سال 1341 با طرح لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی از سوی دولت علم، خود را در مقابل باورهای اعتقادی  مردم و روحانیت قرار داد.
 اعتراضات امام خمینی در این دوره منجر به لغو مصوبه اصلاحات در مجلس شد.

ایت الله خمینی دو تلگراف به شاه و اسدالله علم نخست وزیر مخابره کرد که بخشی از تلگراف به شاه چنین بود:
... آقای علم گمان کرده با تبدیل کردن قران مجید به کتاب آسمانی، ممکن است قران کریم را از رسمیت انداخت و اوستا و انجیل و بعضی کتاب ضاله و بعضی کتب را قرین آن یا به جای آن قرار داد. ... این جانب به حکم خیرخواهی برای ملت اسلام، اعلیحضرت را متوجه می‌کنم به این که اطمینان نفرمایید به عناصری که با چاپلوسی و اظهار چاکری و خانه زادی، می‌خواهند تمام کارهای خلاف دین و قانون را کرده به اعلیحضرت نسبت دهند و قانون اساسی را که ضامن ملیت و سلطنت است با تصویب نامه خاینانه و غلط از اعتبار بیندازند. .... از قوانین وخیمه تخلف از قرآن و احکام علمای ملت و زعمای مسلمین و تخلف از قانون بترسید و بدون جهت مملکت را به خطر نیندازید والا علمای اسلام درباره شما از اظهارعقیده خودداری نخواهند کرد.

علیرغم آنکه حجت‌الاسلام خمینی طی فتوایی همه ‌پرسی را غیر قانونی خواند، محمد رضا پهلوی، ششم بهمن ماه ۱۳۴۱در همه‌پرسی فرمایشی انقلاب سفید را تصویب کرد..
واکنش روحانیت به  انقلاب سفید، تعطیل نمازو وعظ درماه رمضان بود. نخستین عکس‌العمل امام خمینی بعد از انجام همه‌پرسی نطقی در اجتماع مردم به مناسبت عید فطر بود.
همچنین ایشان اعلامیه شدیدالحنی با عنوان روحانیت امسال عید ندارد منتشر کرد:
کشتار رژیم در مدرسه فیضیه در دوم فروردین رخ داد. در ظرف یکی دو ساعت تمام مدرسه فیضیه را با وضع فجیعی غارت نمودند و درهای تمام حجرات و شیشه‌ها را شکستند. طلاب از ترس جان، خود را از پشت بام به زمین افکندند. دستها و سرها شکسته شد. عمامه طلاب و سادات، ذریه پیغمبر را جمع نموده آتش زدند. بچه‌های شانزده ساله را از پشت بام پرت کردند. کتابها و قرآنها را چنانچه گفته شد پاره‌پاره کردند...

امام به وعاظ و مبلغین توصیه کردند تا در مراسم محرم به چند نکته تأکید کنند: نخست اسلام در خطر است،  خطر اسراییل و عمال آنان. هم چنین از روز هفتم محرم ماجرای فیضیه را در ذکر مصیبت امام حسین یاد نمایند.

امام خمینی  در سخنرانی  دهم محرم یا عاشورای حسینی و به دنبال توهین شاه در سفرکرمان به روحانیت  گفت:
.. من به شما نصیحت می‌کنم آقای شاه، من به تو نصیحت می‌کنم دست از این اعمال بردار من میل ندارم که اگر روزی اربابها بخواهند تو بروی مردم شکرگزاری کنند... من نمی‌خواهم تو اینطور باشی من میل ندارم تو مثل پدرت بشوی، نصیحت مرا بشنو، از علمای اسلام بشنو، اینها صلاح ملت را می‌خواهند، اینها صلاح مملکت را می‌خواهند، از اسراییل نشنو، اسراییل به درد تو نمی‌خورد. بدبخت بیچاره چهل و پنج سال از عمرت می‌رود، یک کمی تامل کن، یک کمی تدبیر کن، یک قدری عواقب امور را ملاحظه کن، کمی عبرت بگیر، عبرت از پدرت بگیر، اگر راست می‌گویند که تو با اسلام و روحانیت مخالفی، بد فکری می‌کنی، اگر دیکته می‌کنند و به دست تو می‌دهند در اطراف آن فکر کن. چرا بی تامل حرف می‌زنی؟ آقای شاه! اینها می‌خواهند تو را یهودی معرفی کنند که من بگویم کافری تا از ایران بیرونت کنند و به تکلیف تو برسند... ... مگر با رفتن چند زن به مجلس مملکت مترقی می‌شود؟ مملکت با برنامه‌های اسراییل درست نخواهد شد...

صبح روز عاشورا ۱۳ خرداد مردم تهران به ویژه بازاریان دست به راه پیمایی زدند. تظاهرکنندگان در برابر کاخ مرمر توقف کردند و فریاد مرگ بر دیکتاتور می‌زدند.

۱۵ خرداد و دستگیری آیت‌الله خمینی

درپی وقایع 13 خرداد ، در بامداد 15 خرداد امام خمینی بازداشت و به باشگاه افسران در تهران منتقل گردید. با انتشار خبر بازداشت خمینی در تهران،  دانشجویان با شعار "خمینی را آزاد کنید " به خیابان‌ها ریختند. مرکز اصلی تظاهرات از یک طرف جلوی بازار و میدان ارگ بود. در میدان ارگ تعدادی از نیروهای انتظامی و تظاهر کنندگان کشته شدند. نا آرامی، درگیری ها و حمله به روزنامه‌ اطلاعات، کارخانه پپسی کولا، بانک‌ها، کاخ دادگستری، مرکز فرهنگی ایران و آمریکا اتفاق افتاد وتا جمعه ۱۷ خرداد ادامه داشت.
اسدالله علم با شدت عمل و اعلام حکومت نظامی و بازداشت جمعی از وعاظ و بازاریان به سرکوبی مردم در روزهای ۱۵ و ۱۶ خرداد پرداخت.
در کنار اعتراضات گسترده به بازداشت امام وتهدید علم به اعدام محرکین  اتفاقات خرداد ماه ، آیت الله میلانی و قمی به عنوان  رهبران جریانات  مبارزاتی  دانشجویان، بازار و مردم  مشهد به تهران رفتند . اقامت 100 روزه آیت الله میلانی در کنار دیگر مراجع و در اعتراض به بازداشت و تهدید امام برجسته کشور و نیز دستگیري آیت الله قمی با امام خمینی نشان از همراهی مشهد با قیام سال1342 دارد .

در همان  سال، پس از بازگشت آیت الله میلانی از تهران در جلسه سخنرانی شهید عبدالکریم هاشمی نژاد در مسجد فیل شاهد درگیری ماموران رژیم با مردم وحوادثی خونبارهستیم.
مبارزات مردم علیه رژیم پهلوی به رهبری امام خمینی پس از آزادی ایشان در مرداد1342 و تعویض کابینه علم و روی کار آمدن حسنعلی منصور همچنان ادامه یافت. چنانکه ایشان در سخنرانی 4 آبان 1343 خطاب به  ارتش، نمایندگان مجلس، بازاریان، دانشجویان و روحانیون بود، گفت:
..... این وکلا هم از آمریکا هستند، این وزرا هم از آمریکا هستند، همه دست‌نشانده آمریکا هستند. اگر نیستند چرا در مقابل آن نمی‌ایستند؟ چرا داد نمی‌زنند؟ نمایندگان مجلس‌ها نماینده واقعی نبوده و نیستند. اگر هم یک عده‌ای بودند که نمایندگان واقعی بودند چون در برابر این تصویب‌نامه سکوت کردند، معنی‌اش این است که تایید می‌کنند این را، و چون تایید کرده‌اند دیگر نماینده مردم نیستند و نخواهند بود. این مجلسی‌ها رای ننگینی دادند و ملت ایران این‌ها را محکوم می‌کنند که سند بردگی ملت ایران را گرفتند و اقرار کردند ایران مستعمره است. در تمام دولت‌ها به یاد نمی‌آورم دولت بی حیثیتی تصویب‌نامه‌ای از این ننگین‌تر و موهن‌تر قانون کرده باشد. این مجلسی‌ها به ضد اسلام رای دادند. به ضد قرآن رای دادند. رای اینها غیرقانونی است. رای این‌ها مخالفت نظر ملت مسلمان است. وکلای مجلسی دیگر وکیل ملت نیستند. وکیل سرنیزه هستند. رای آنها در برابر ملت ارزش ندارد. در برابر قرآن و اسلام هم ارزش ندارد؛ و وای به حال اجنبی‌ها اگر از این رای کثیف سوء استفاده بخواهند بکنند.
آمریکا جنایتکار است. مسلمانان جهان را به گرفتاری انداخته. ایرانی‌ها را هم گرفتار کرده است. اعراب مسلمان فلسطین آواره شدند. آمریکا مسئول است. این که دولت ایران و مجلس ایران اراده ندارد و تسلیم است، آمریکا مسئول است. این که روحانیت ایران در حبس و تعذیب است و به او اهانت می‌شود، آمریکا مسئول است. غبار ورشکستگی و فقر بر تاجران و زارعان نشانده شده و اصلاحات ملوکانه بازار سیاه برای آمریکا و اسراییل درست کرده است. این ملت ایران باید زنجیرها را پاره کند. این ارتش ایران نباید اجازه دهد این کارهای ننگین بشود. این دولت باید ساقط بشود. این وکلایی را که به این امر مفتضح رای دادند از مجلس بیرون کنند و به جرم خیانت به ملت تادیبشان کنند. فضلا و مدرسین حوزه مسئولیت دارند که این جو سکوت را بشکنند. دانشجویان عزیز، این‌ها وظیفه دارند مخالفت کنند. در ممالک خارجه اگر دانشجوی مسلمان ایرانی است، اگر طلبه ایرانی هستند، این‌ها باید ساکت ننشینند و آبروی مذهب و ملت را محافظت کنند. جو سکوت به ضرر اسلام است. به ضرر مسلمان است. به ضرر ایرانی است؛ و به ضرر ملت است. هر طور شده باید شکسته شود و از میان برداشته شود تا اسلام و ایران به منافعشان برسند.

اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی

اعلامیه و سخنرانی های امام در سالهای آغاز مبارزات از منابع ارزشمند موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی و شامل مجوعه ای از300 برگ می باشد.
«اعلاميه آيت الله محمدصادق حسيني روحاني در محکوميت اقدامات هيئت حاکمه در برگزاري انتخابات آزاد، زنداني کردن علما و حوادث ‎15 خرداد- پهلوي دوم»، «نامه امام خمینی(ره) خطاب به فضلای قم و مشهد مبنی بر اعتراض به عملکرد رژیم پهلوی نسبت به روحانیون» و «اعلاميه اعتصاب و تعطيلي سراسري کشور به مناسبت سالگرد 15 خرداد 1342- 1357» از این اسناد ارزشمند به شمار می‌رود.
همچنین بیش از 230 ساعت مصاحبه صوتی و تصویری درباره قیام پانزدهم خرداد به‌ویژه با محوریت مشهد و خراسان، در بخش تاریخ شفاهی مدیریت امور اسناد آستان قدس رضوی، ثبت و ضبط شده است.
در کتابخانه تخصصی تاریخ آستان قدس رضوی نیز مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپی با موضوع انقلاب اسلامی در دسترس مراجعان قرار دارد که کتاب‌های چند جلدی «تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد»، «خاطرات 15 خرداد» و «قیام پانزدهم خرداد به روایت اسناد» از جمله این آثار است.
مجموعه‌ای از روزنامه‌ها، مجلات و ویژه‌نامه‌ها نیز در آرشیو مطبوعات مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی به چشم می‌خورد که روایتگر قیام 15 خرداد 1342 و حوادث و اتفاقات تاریخی پس از آن است.
از دیگر منابع موجود در حوزه وقایع 15 خرداد 42، مجموعه ای بالغ بر210 قطعه از عکس های امام خمینی می باشد .