يكي از مهم‌ترين مشخصه‌هاي مشروطيت ايران‌، مطبوعات است. رشد سريع مطبوعات و تحول ساختار، محتوا و کارکرد آنها يكي از مهمترين تبعات اين انقلاب بود. درمجموع طی 15 سال برقراری مشروطه بیش از 700 نشریه در ایران به ‌چاپ رسیده است که نشان از تحوّلی بزرگ در جامعه مدنی آن زمان ایران است. گنجینه هزار ساله رضوی که مخزن سرشار از نفایس و نوادر مکتوب دانش ایرانیان است، گنجینه ای ارزشمندی از مطبوعات ایران را از نخستین نشریه ادواری تا بسیاری از نشریات در حال انتشار ایران فراهم آورده  تا کام محققان را در پژوهشهای مبتنی بر نشریات، سیراب نماید. 

مطبوعات ایران قبل و بعد مشروطیت
 با نگاهی به آرشیو نشریات دوره مشروطه در گنجینه رضوی

ابراهیم حافظی(رییس اداره مطبوعات)
 
75 سال پس از انتشار نخستین نشریه ایران با نام «کاغذ اخبار» که میرزا صالح شیرازی در دوره محمد شاه قاجار، منتشر کرد، انقلاب عظیمی در ایران اتفاق افتاد که زمینه ساز تحولات گسترده در مملکت شد. باز شدن فضای سیاسی جامعه، حضور مردم کوچه و بازار در تحولات اجتماعی وسیاسی، طرح آزادانه مسائل اعتقادی، اجتماعی، اقتصادی در مطبوعات و سایر اجتماعات و علاقه مندی مردم به کسب سواد سبب شد که اوضاع فرهنگی جامعه نسبت به گذشته تغییر کند. مظفرالدین شاه در 15 جمادی‌الثانی 1324 قمری «فرمان مشروطه» را امضاء کرد. یکی از دلایل آن پافشاری روزنامه‌های خارج کشور و به‌مرور آگاهی‌بخشی روزنامه‌های داخلی در بیداری تودۀ مردم بود. با امضای فرمان، متن آن در روزنامه های «ایران» و «حبل‌المتین کلکته» (رجب 1324ق.) به‌چاپ رسید. 
از این پس، افکار عمومی خواهان عدالت، رفاه، و امنیت بودند و آن را از طریق منابر، مساجد، انجمن ها، جراید و شبنامه ها فریاد می زدند و حکومت نیز مجبور به ارائه امتیازات گسترده در این زمینه شده بود. با پذیرش مشروطه مجلس شورای ملی تشکیل شد، قانون‌اساسی تدوین گردید، انجمن‌های مختلف شکل گرفتند. مطبوعات قدرت و توسعه یافتند. سانسور کاهش یافت. وزارت انطباعات منحل شد. اولین قانون مطبوعات ایران تصویب شد.
يكي از مهم‌ترين مشخصه‌هاي مشروطيت ايران‌، مطبوعات است. رشد سريع مطبوعات و تحول ساختار، محتوا و کارکرد آنها يكي از مهمترين تبعات اين انقلاب بود. درمجموع طی 15 سال برقراری مشروطه بیش از 700 نشریه در ایران به ‌چاپ رسیده است که نشان از تحوّلی بزرگ در جامعه مدنی آن زمان ایران است. فقر آرشیوداری روزنامه‌ها در ایران، کمتر از 50 درصد این نشریات را باقی گذاشته است و از سایر عناوین فقط در حد نام آنها، در فهرست‌های مطبوعاتی با خبر هستیم. اما اگر موجودی نشریات مشروطه در آرشیوهای ایران کنار هم قرار گیرند، معرّف ارزشمندی از ارزش روزنامه‌نگاری آن دوره خواهد بود.  
گنجینه هزار ساله رضوی که مخزن سرشار از نفایس و نوادر مکتوب دانش ایرانیان است، گنجینه ای ارزشمندی از مطبوعات ایران را از نخستین نشریه ادواری تا بسیاری از نشریات در حال انتشار ایران فراهم آورده  تا کام محققان را در پژوهشهای مبتنی بر نشریات، سیراب نماید. در این آرشیو بزرگ 33000 نشریه مربوط به تاریخ 185 ساله مطبوعات ایران شناسایی وجذب شده است که بسیاری از آنها جزء نفایس و نسخه های منحصر بفرد محسوب می شوند. در این آرشیو از بالغ بر 350 نشریه که از دوره قاجار شناسایی و جذب شده، حدود 180 عنوان آن مربوط به دوره 15 ساله مشروطه می باشد که از 15 جمادی‌الثانی 1324 قمری تا کودتای رضاخان در اسفند 1299 شمسی منتشر شده اند. 
اولین روزنامه‌ای که در دوره مشروطه تأسیس گردید، روزنامه «انجمن تبریز» است که در اول رمضان 1324 قمری توسط سید علی‌اکبر موسوی منتشر شد، این روزنامه نخستين نشريه‌اي است که پس از صدور فرمان مشروطيت در ايران بدون کسب امتياز از وزارت انطباعات منتشر گردید. دومین نشریه مشروطه‌خواه نیز از تبریز پدید آمده است و شمارۀ اول روزنامه «امید» توسط محصلین مدرسۀ لقمانیه در پانزدهم رمضان 1324 به‌صورت چاپ سنگی و هفتگي در این شهر منتشر شد. مهمترین و سومین روزنامه عصر مشروطه روزنامه «مجلس» است که در تهران به‌مديريت ميرزا محمد‌صادق طباطبايي  و دبيري اديب‌الممالك در تاريخ يكشنبه 8 شوال 1324 قمري تاسيس شده است. روزنامه های «الجناب»، «فیوضات»، «ندای وطن»، «دعوت‌الاسلام»، «انجمن مقدّس ملّی اصفهان»، «آزاد» چاپ تبریز، «بشارت» چاپ مشهد، «تمدن»، «وطن» در همین سال چاپ شدند و نسخه‌های  آنها در آرشیو آستان قدس رضوی موجود است.
سال 1325 قمری اوج روزنامه‌نگاری مشروطه طی همۀ سال‌های برقراری آن است. در این سال بیش از 90 عنوان روزنامه چاپ شده که در هیچ سال دیگری در ایام حکومت قاجار سابقه ندارد. 40 عنوان این نشریات در گنجینه رضوی موجود است. روزنامه های «خورشید» مشهد، «تشویق»، «تنبیه‌درخشان»، «حبل المتین» تهران، «خیرالکلام» رشت، «روح القدس»، «صور‌اسرافیل»، «صبح‌صادق»، «ساحل‌نجات»، «مساوات»، «نامۀحقیقت»، «کشکول»، «قاسم‌الاخبار»، «جهاد‌اکبر»، «آذربایجان»، «تدین» تنها تعدادی از نفایس به جای مانده از سال 1325 قمری هستند. در سال‌های بعدِ مشروطه تا 1299 شمسی، روزنامه‌نگاری ایران رشد یافت. روزنامه‌های مهمی چون «نوبهار»، «معارف»، «شرافت»، «خراسان»، «جارچی‌ملت»، «رعد»، «جنگل»، «استخر»، «کاشف‌اسرار»، «نسیم شمال»، «ناهید»، «روح‌الامین»، «زاینده‌رود»، «ایران‌نو»، «کرمان»، «شکوفه»، «نالۀملت»، «چنتۀپابرهنه»، «دهقان»، «عصر جدید» گزیده ای از ده‌ها عنوان آرشیو شده در گنجینه رضوی است که طی این سال‌ها پدید آمدند.
یکی از تحولات مطبوعاتی در پسا مشروطه، نقش پررنگ مطبوعات داخل کشور در جریانات سیاسی و اجتماعی است در حالیکه تا قبل از انقلاب مشروطه این نقش را روزنامه های خارج نشین به دوش داشتند. اواخر دوره ناصرالدین شاه و پس از آن در دوره مظفری،  روزنامه  «حبل المتین کلکته» با سادگی مطالب و پوشش وسیع اخبار ایران، «اختر استانبول» با روشنگری های سیاسی و فریاد سهم خواهی مردم، روزنامه «پرورش قاهره» با نگارش مقاله های ارزشمند سیاسی، روزنامه«قانون لندن» با پوشش اخبار اجتماعی و سیاسی ایران و نقد دربار به روشن شدن شدن اذهان عامه مردم ایران برای مشروطه خواهی کمک کردند.
مشروطه، روزنامه نگاری شهرستانها را رونق داد و اکثر شهرهای ایران در این زمان اقدام به چاپ روزنامه کردند. تا قبل از آن شهرهای بزرگی چون تهران، تبریز، شیراز، اصفهان، بوشهر و مشهد روزنامه منتشر کرده بودند اما با آغاز مشروطه شهرهای رشت، کرمان، کرمانشاه، همدان، یزد، کاشان، خوی، بروجرد، بندر انزلی و اراک نیز صاحب روزنامه شدند.  مطبوعات تهراني به مسائل سياسي بیشتر توجه داشتند در حالي كه روزنامه‌هاي شهرستاني بيشتر به چاپ مسائل اجتماعي و اقتصادي و رویدادهای شهر و منطقه شان می پرداختند. مشروطه به رشد مطبوعات و سبک های نگارشی مطبوعات در شهرهایی چون مشهد، رشت، کرمان و تبریز بسیار کمک کرده است.
روزنامه های قبل مشروطه، اغلب اوضاع را گل و بلبل نشان داده اند و از حَسنات دربار قاجار سخن ها نوشته اند. «روزنامه وقایع اتفاقیه» در شماره اول آورده است: «در این اوقات از حسن تدبیر و سلوک امنای دولت ایران امنیت دارالخلافه چنان است که دزدی و دغلی بسیار کم میشود ... یک سبب امنیت گشایش قراولخانه هاست..» با آغاز مشرطیت رویکرد انتقادی بر بسیاری ازروزنامه ها حکمفرما شد. روزنامه های «مساوات»، «صوراسرافیل»، «روح القدس» مدیران خود را به واسطه دیدگاه نقادانه فدای دفاع از مواضع و مبارزه با استبداد کردند و انتشار آنها متوقف شد. روزنامه هایی چون «نوبهار» مشهد بارها توقیف گردید.
روزنامه های قبل مشروطه حاوی القاب بسیاری برای بزرگان، درباریان و دولتی ها بودند که برای مردم عادی نامأنوس می نمود. برای مثال روزنامه «ادب» چاپ مشهد در شماره 16 سال 1319قمری در ذکر نام مشیرالسلطان نوشته: «جناب جلالتمآب اجل سید فرخندۀ والاتبار و شریف محتشم نامدار ذوالحسبین و النسبین آقا میرزا سعیدخان مشیر السلطان دام اقباله العالی...» در حالی که روزنامه های پس از مشروطه به مرور از استفاده لغات غلّو و هجو کاسته اند و القاب را کمتر بکار برده اند و نوعی ساده نویسی را پیشه کرده اند.
برای اولین بار بعد از هفتاد و اندی از آغاز روزنامه نگاری در ایران، روزنامه ها جسارت نقد و مبارزه با استعمار و استبداد را پیدا کردند. روزنامه های «نوبهار» مشهد به روس مدام حمله می کرد. روزنامه های «مساوات» و «روح القدس» به هر دو استعمار روس و انگلیس می تاختند.
احزاب، انجمنهاو ارکان سیاسی تا قبل از مشروطه فعالیتی نداشتند که روزنامه ای چاپ کنند اما انقلاب مشروطه به آنها بال و پر داد و  بسیاری ازآنها روزنامه ای را به عنوان ارگان اطلاع رسانی برگزیدند. برای نمونه در مشهد انجمن سعادت روزنامه «خراسان» و حزب دموکرات شاخه خراسان روزنامه «نوبهار» را به چاپ رساندند.  هرچند سواد مردم در این زمان اندک و اغلب بی سواد بودند. اما روزنامه خوانی به لطف تحولات انقلاب گسترش یافت. در مساجد، مدارس، قهوه خانه ها که محل تجمع بودند، یک نفر باصدای بلند روزنامه می خواند و بقیه به آن گوش می سپردند که یکی از نتایج آن گسترش مدارس و علاقه به باسواد شدن از سوی عوام بود.
مشروطه واژهایی که قبل از آن رنگ و بوی کمتری داشت یا جنبه شعاری در روزنامه ها به خود گرفته بود را به طور گسترده وارد عرصه روزنامه نگاری کرد. هر روز مقاله های بسیاری از روزنامه ها در تحلیل واژه های وطن، میهن، مردم، اسلام، تمدن، آزادی، اتحاد، استبداد، فقر، ظلم، جهل، تفرقه به چاپ می رسید. علاوه بر آن عنوان جراید این دوره نیز درخور توجه بودند. روزنامه های تأثیر گذاری به نام های «مساوات»، «عدالت»، «دروغ»، «اتحاد»، «اخلاق»، «ناله ملت»، «حقوق» در همان آغازین روزهای مشروطه پدید آمدند که در اذهان برای همیشه ثبت شده اند.
تصویر گری و گرافیک مطبوعاتی در دوره مشروطه به اوج رسید. طنز تصویری این زمانه یکی از پرطرفدارترین شیوه های انتقال مفاهیم به عامه مردم بود. روزنامه های «ملانصرالدین»، «کشکول»، «کاشف اسرار»، «بهلول»، «آذربایجان»، «خیرالکلام» کاریکاتور و طنز تصویری را زیاد به کار برده اند.
در زمان مشروطه و حکومت محمد علیشاه قاجار، برای اولین بار در تاریخ مطبوعات ایران یک روزنامه نگار محاکمه و کشته می شود. سلطان العلمای خراسانی که زاده تربت حیدریه بود و در تهران روزنامه «روح القدس» راچاپ می کرد به واسطه اندیشه های مبارزه طلبانه اش محاکمه و بدار آویخته شد. میرزا جهانگیر شیرای و سیدمحمدرضا شیرازی نیز همین سرنوشت را پیدا کردند.
و سرانجام مشروطه ایران: همزمان با کودتای سوم اسفند 1299 توسط رضاخان و سید‌ضیاء طباطبایی، دولت مشروطۀ ایران، که از سال‌های قبل عملکرد ضعیفی داشت، خواسته‌های مشروطه‌خواهان عملاً نادیده گرفته می‌شد و روزنامه‌ها نیز قدرت قبلی را نداشتند. بنابراین دولت کودتا به‌راحتی شکل گرفت و عملاً مشروطه از صحنه سیاست داخلی ایران، خارج شد و موج خفقان، سانسور و فشار بر مطبوعات روز‌به‌روز بیشتر شد.