روزنامه ها گزارش های متعدد از فجیع ترین اتفاق سال 1357 یعنی آتش سوزی سینما رکس آبادان در شامگاه 28 مرداد 1357 مخابره کردند.روزنامه ها عکسهای بسیار از این حادثه به چاپ رساندند که بسیاری از آنها در هیچ آرشیوی دیده نشده است. مطالب روزنامه در مستندسازی حادثه سینما رکس آبادان بارها و بارها مورد استفاده قرار گرفته و رویداد نگاری روزنامه ها بهترین و کاملترین منبع این حادثه بزرگ بوده و خواهد بود.
آتش سوزی سینما رکس آبادان به روایت مطبوعات
مرداد سال 1357 در پی آتش سوزی گسترده در برخی سینماهای کشور که توسط خرابکارانی که به حکومت پهلوی منتسب می شدند، خشم عمومی مردم برای تسریع در حرکت انقلاب را در پی داشت.
28 مرداد خبرگزاری پارس گزارش داد در اثر آتش سوزی سینما آریای مشهد 3 جوان در حریق سوختند و سینما آریا به طور کلی ویران شد. روزنامه اطلاعات 29 مرداد 57 اسامی 17 سینمای کشور که در طی هفته های اخیر به آتش کشیده شده بود را فهرست کرد. در همین روز تیتر اصلی روزنامه ها حکایت از فاجعه ملی در آبادان داشت.
روزنامه ها گزارش های متعدد از فجیع ترین اتفاق سال 1357 یعنی آتش سوزی سینما رکس آبادان در شامگاه 28 مرداد 1357 مخابره کردند. روزنامه اطلاعات در صبح روز 29 مرداد تیتر زد: «فاجعه بزرگ ملی»، «عملیات وحشتناک خرابکاران در آبادان: 600 نفر را در سینما رکس آبادان زنده زنده سوزاندند.» کیهان نوشت: «377 نفر در حریق سینمای آبادان زغال شدند» در آماری تکان دهنده به نقل از همین روزنامه آمده است: «حاضرین در سینما 700 نفر، سوختگان 600 نفر، کشته شدگان حداقل 377 نفر، موفق به فرار 100 نفر»
آبادان قبل از انقلاب به شهر سینماها مشهور بود و بعد از تهران بیشترین سینما را داشت. تا پیروزی انقلاب اسلامی 15 سینما در آّبادان فعالیت داشته است. سینما رکس که سال 1335 ساخته شده بود 28 مرداد 1357 فیلم سینمایی "گوزن ها" ساخته مسعود کیمیایی را روی پرده داشت و مردم علاقه مند که برای تماشای آن به سینما هجوم آورده بودند.
روزنامه ها درباره نحوه شروع حادثه چنین نوشته اند: روزنامه رستاخیز که ارگان تنها حزب فراگیر ایران در دهه 50 بود و محمد رضا پهلوی دستور تاسیس آن را داده بود، در 30 مردادماه نوشت: «خرابکاران سطح سینما رکس را با بنزین «اکتان زیاد» پوشاندند و ناگهان تماشاچیان را به کام آتش کشیدند.» و در توضیح ماجرا در صفحه 2 آورده است: «چند لحظه پس از شروع فیلم چند ناشناس با استفاده از تاریکی شب، درهای ورودی و خروجی سینما را به آتش کشیدند و گریختند.» روزنامه کیهان 31 مرداد در صفحه 27 گزارش می دهد یک گروه چهار یا پنج نفری تروریست چندین بمب آتشزا در سالن سینما رکس آبادان که آتشسوزی آن منجر به کشته شدن 377 نفر شد کار گذاشته بودند.
همچنین روزنامه رستاخیز در روز 31 مرداد به اظهارات رئیس شیر و خورشید آبادان اشاره می کند که در اواسط فیلم بوده که مردم متوجه میشوند از زیر درهای ورودی سالن آتش میآید، مردم متوحش به سوی در حمله میکنند و درها را بسته مییابند؛ چرا که مدیر سینما در سانس آخر درِ ورودی و هم درهای خروجی سالن نمایش را از پشت قفل میکرده که شخصی بدون بلیط وارد نشود. روزنامه ها در توضیح بعد ماجرا نظرات شاهدان عینی را نوشته اند که قصور برخی دستگاه ها چون آتش نشانی و ژاندارمری قابل ملاحظه است. همچنین در توضیح ماجرا نوشته اند که خرابکارها ابتدا راهروها و جلوی درها ی خروجی سینما را آتش زدند و عملا فرار به بیرون را برای تماشاچی های سینما سخت و غیر ممکن ساختند.
نکته ای که تا امروز از ابهامات این اتفاق فجیع است تلفات این حادثه است که روزنامه ها متناقض آمار داده اند. روزنامه اطلاعات گزارش می دهد: «ساعت 10 دیشب در حالیکه 700 نفر مرد، زن و کودک سرگرم تماشای فیلم فارسی گوزنها در سالن نمایش سینما رکس آبادان بودند گروهی خرابکار و غیر معتقد به اصول انسانی با همکاری سرایدار سینما با مواد آتش زا سالن سینما را به آتش کشیدند. ... 377 نفر از مردان و زنان و کودکان تماشاچی زنده زنده و بطرز فجیع و رقت باری در میان شعله های آتش سوختند.» روز نامه کیهان در 29 مرداد در آمارش اشاره می کند که فقط ده تماشاگر توانستند از راه بام سینما جان سالم بدر برند. در گزارش دیگری نوشته: از هفتصد نفر تماشاگر حاضر در سالن سینما در زمان وقوع آتش سوزی تنها یکصد نفر موفق شدند خود را از مهلکه نجات دهند. از ششصد نفر بقیه سیصد و هفتاد و هفت نفر جان خود را از دست دادند. به نوشته این روزنامه، بیشتر کسانی که در این فاجعه دلخراش جان دادند یا زیر دست و پا ماندند و بر اثر دودزدگی خفه شدند و یا در میان شعله های آتش سوختند. روز بعد کیهان در گزارشی که ارائه می کند به مردی اشاره دارد که 5 فرزند یازده تا 23 ساله خود را یکجا از دست داده است. روزنامه رستاخیز 30 مرداد می نویسد: در مدت زمانی که شاید از ده دقیقه تجاوز نکرد 377 نفر از مردان و زنان و کودکان بیگناه زنده زنده سوختند. روزنامه آیندگان نیز آمار تلفات را 377 تن اعلام کردند. یک روز بعد روزنامه اطلاعات آمار تلفات را 430 نفر اعلام کرد. بدنبال این اتفاق، سینما های اکثر شهرهای ایران تعطیل شدند که دلیل آن جلوگیری از وقوع حوادث احتمالی مشابه بود.
دولت هر چند عزای عمومی اعلام نکرد اما روزنامه کیهان در سر تیتر روزنامه 29 مرداد1357 نوشت: «عزای عمومی در سراسر کشور» روزنامه آیندگان 30 مرداد با پشت زمینه مشکی صفحه اول روزنامه، نوشت: «عزای عمومی در خوزستان اعلام شد.»
روزنامه ها عکسهای بسیار از این حادثه به چاپ رساندند که بسیاری از آنها در هیچ آرشیوی دیده نشده است. مطالب روزنامه در مستندسازی حادثه سینما رکس آبادان بارها و بارها مورد استفاده قرار گرفته و رویداد نگاری روزنامه ها بهترین و کاملترین منبع این حادثه بزرگ بوده و خواهد بود.
در این میان برخی رسانه ها به ویژه رسانه های غربی در تحلیل های شان درباره این حادثه، آن را مرتبط با نهضت مردمی و انقلاب پیوند می زدند و برخی آن را نتیجه تحرکات رژیم پهلوی می دانستند اما بیانات و پیام های رهبر کبیر انقلاب که در این زمان در تبعید به سر می برد برای مردم در این زمینه روشنگرانه بود.
برخی جریان آتش زدن سینما رکس آبادان را به پشت پرده سیاسی فیلم گوزن ها که به نوعی به مخالفت با رژیم پهلوی اشاره دارد ، پیوند می زنند. در حالی که بعدها متهم اصلی این پرونده اعلام کرد قرار بوده به جای سینما رکس، سینمای دیگری را در آبادان آتش بزنند که بدلیل عدم امکان انجام آن، نقشه را عوض کردند و سینما رکس را آتش زدند ولی در اعترافاتش به نقش ساواک و رژیم پهلوی در این جنایت اشاره هایی می کند.
اما آنچه پرونده این موضوع را مختومه کرد، دستگیری عده ای از مرتبطین حادثه در سال 1358 و محاکمه چندین جلسه ای و سرانجام اعدام آنها در سال 1359 بوده است که از سرهنگ ژاندارمری گرفته تا مدیر سینما رکس در بین آنها بودند. اما 42 سال پس از این ماجرا هرساله روزنامه ها در حول و حوش این مسأله بحث می کنند و زوایای مختلفی از آن را مطرح می سازند و هنوز مصیبت دیدگان این حادثه، هرسال بر سر مزار عزیران خود به دنبال چرایی این ماجرا هستند.
فصلنامه،پژوهشنامه مطالعات آرشیوی
فصلنامه ای است علمی–تخصصی درحوزه اسناد مکتوب وشفاهی که قصد دارد پژوهش هایی را باتکیه براسناد موجود در آستان قدس و سایر مراکز آرشیوی منتشرکند.