روایت تاریخی روزنامه نگاری زنان

غلامرضا آذری خاکستر

تاریخ روزنامه و روزنامه‌نگاری در ایران به 182 سال قبل مقارن با حکومت محمد شاه قاجار می‌رسد. پس از انتشار نخستین روزنامه‌ها، اخبار و وقایع در سطح جامعه منتشر و مردم با تحولات سیاسی و اجتماعی آشنا شدند. در ابتدا بخش اندکی از جامعه تمایل به مطالعه روزنامه داشتند. به‌خصوص در بین قشر روشن‌فکر و باسواد این موضوع بیشتر انعکاس داشت.

اینکه از چه زمانی زنان به مطالعه روزنامه پرداختند یا نخستین زنان روزنامه‌نگار چگونه وارد عرصه روزنامه‌نگاری شدند بخشی از تاریخ مطبوعات محسوب می‌شود که پژوهشگران این عرصه به آن پرداخته‌اند.
مقارن انقلاب مشروطه روزنامه‌ها محبوبیت خاصی بین مردم یافتند. زنان نیز تمایل داشتند با مطبوعات آن عصر همکاری کنند زیرا آن را ابزار مناسبی برای بیان افکار خود و دیگران و ارتباط با دنیای بیرون می‌دانستند. به این ترتیب، نخستین زنانی نیز که کار مطبوعاتی را در ایران آغاز کردند از همین دوران برخاستند. سید فرید قاسمی در کتاب « مطبوعات ایرانی» نخستین زن روزنامه‌نگار ایران را « عزت‌ملک‌خانم» ملقب به اشرف‌السلطنه (1280-1333 قمری/ 1863-1914 میلادی) معرفی می‌کند. او فرزند مرحوم عمادالدوله امام‌قلی میرزا، از نوادگان فتحعلی شاه قاجار، و همسر محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، مورخ مشهور دوران ناصری، بوده است. همچنین از نخستین زنان ایرانی‌ای است که با عکاسی آشنایی داشته و عکس‌هایی نیز به مناسبت‌های گوناگون تهیه کرده است. او در پنجاه‌وپنج‌سالگی در مشهد در گذشته است.
برخی نیز از « بی‌بی‌خانم استرآبادی»، نویسنده کتاب « معایب‌الرجال» به عنوان نخستین بانوی مطبوعات ایران یاد می‌کنند. بی‌بی‌خانم در زمان مشروطه در روزنامه‌های « حبل‌المتین»، « تمدن» و نشریه مجلس مقاله می‌نوشت. براساس پژوهش ادوارد براون، اولین روزنامه زنان ایران را به نام «دانش» زوجه میرزا حسین‌خان کحال در سال 1328 قمری/ 1289 خورشیدی در تهران منتشر کرد. «شکوفه» دومین روزنامه‌ای است که زنان چاپ و منتشر کرده‌اند. این روزنامه در سال 1331 قمری/ 1292 خورشیدی به مدیریت مریم عمید (مزین‌السلطنه) منتشر شد.
از دیگر نشریات تخصصی زنان که در دوره قاجار منتشر شده‌اند می‌توان به مجله «عالم نسوان» در تهران در سال 1338 قمری/ 1299 خورشیدی به صاحب‌امتیازی نوابه خانم صفوی اشاره کرد. همچنین «زبان زنان» در سال 1298 خورشیدی توسط صدیقه دولت‌آبادی هر 15 روز در اصفهان منتشر شده یا شهناز آزاد در سال 1299 خورشیدی «نامه بانوان» را به صورت دوهفته‌نامه منتشر کرده است.
در شهر مشهد نیز زنان علاقه‌مند به روزنامه‌نگاری اقدام به انتشار مجله کرده‌اند. در اواخر دوره قاجاریه اولین نشریه بانوان خراسان با عنوان « جهان زنان» در مشهد انتشار یافت. اولین شماره این مجله ویژه بانوان در تاریخ 15 اردبیهشت 1299 خورشیدی منتشر و در چاپخانه طوس چاپ شد. مندرجات «جهان زنان» که ویژه بانوان خراسان انتشار می‌یافت، بیشتر مربوط به امور بانوان، تربیت اطفال، آشپزی، شیرینی‌پزی، مقام زن، معرفی زنان نامی و ... بود. درباره اینکه در آن ایام چند درصد از زنان جامعه روزنامه‌خوان بوده‌اند اطلاع دقیقی وجود ندارد ولی محتوای نخستین روزنامه‌ها حاکی از آن است که زنان سهم اندکی در اخبار و وقایع داشته‌اند و اغلب وقایع مربوط به زنان اختصاص به حوادث و اتفاقات ناگوار دارد. قطعا یکی از کارکرد‌های روزنامه‌ها برای زنان بحث آگاهی، مشارکت‌های مدنی و حضور آنان در فعالیت‌های علمی و اجتماعی در زمان خود بوده است.