مشاغل زنان مشهد در لا به‌ لای اسناد تاریخی

غلامرضا آذری خاکستر

شهر مشهد در طول تاریخ و به‌ تدریج با محوریت حرم مطهر و متشکل از چند محله اصلی شکل گرفته است که جمعیت آن نیز به فراخور حضور زائران متفاوت بوده است. مهاجرت اقوام و گروه‌های مختلف به این شهر سبب شده است شاهد مشاغل مختلف و متعدد باشیم.

هرچند در میان اسناد باقی‌مانده گزارش‌هایی از مشاغل مذهبی زنان وجود دارد، متاسفانه در منابع تاریخی به‌خصوص کتاب‌ها مشاغل مرتبط با زنان تفکیک و مشخص نشده است. زین‌العابدین میرزای قاجار طی آمارگیری‌ای که در سال ۱۲۹۵ قمری از شهر مشهد انجام داده، از ۳۳۶ شغل به‌تفکیک در ۶ محله قدیمی مشهد نام برده است که هیچ‌یک از این مشاغل مرتبط با زنان نیست. قطعا زنان در شهر مشهد همچون دیگر نقاط دارای مشاغلی بوده‌اند. برخی از این مشاغل مرتبط با خانه‌داری و پرورش کودک است و بخشی دیگر مشاغلی همچون خیاطی، آرایشگری، آشپزی و ... که از طریق آن به اقتصاد خانواده کمک می‌کردند. حتی زنان در امور مرتبط با باغداری، کشاورزی و دامداری نیز نقش داشته‌اند.

یکی از قدیمی‌ترین اسناد مرتبط با مشاغل زنان حکایت از آن دارد که در سال ۱۰۲۶ قمری، یعنی ۴۱۵ سال قبل، در تشکیلات حرم مطهر به «آغا فاطمه زیارت‌نامه‌خوان» حقوق و مواجب پرداخت شده است. در این سند آمده است: «.. قاضی سلطان الحسینی المتولی مبلغ یک تومان رایج خراسان و مقدار ۵ خروار غله مناصفه که حسب‌الحکم جهان‌مطاع عالم‌مطیع از سرکار فیض‌آثار در وجه عصمت‌پناه، عفت‌دستگاه، آغا فاطمه زیارت‌نامه‌خوان مقرر است ...» وجود چنین اسنادی حاکی از آن است که تعدادی از زنان مشهد که غالبا از خاندان‌های برجسته و مهم آن ایام هستند درمشاغل مذهبی نیز سهیم بوده‌اند.

همچنین در عصر صفویه زنان به امر آموزش اشتغال داشتند و شاه تهماسب در هر شهری برای بچه‌های یتیم معلمان زن و مردی تعیین کرده بود؛ بنابراین در مشهد و در حریم قدس رضوی مکتب‌خانه اطفال یتیم تاسیس شد که زیر نظر معلمان مرد و زن شیعه‌مذهب تحصیل می‌کردند. این گزارش حاکی از آن است که نخستین بانوان معلم در مشهد نیز فعالیت آموزشی داشته‌اند. در سال ۱۰۳۸ قمری از خیرالنسا، همسر ملا احمد، به عنوان یکی از معلم‌های مکتب‌خانه اطفال یاد شده که مبلغ یک تومان و ۵۰۰۰ دینار حقوق دریافت کرده است.

پژوهشگران کتاب گزیده اسناد حضور زنان در آستان قدس رضوی ضمن بررسی اسناد تاریخی از دوره صفویه تا اوایل دوره پهلوی، مهم‌ترین مشاغلی را که زنان داشته‌اند شناسایی و اسناد آن را بازخوانی و منتشر کرده‌اند. از جمله این مشاغل زنانه در دوره صفویه می‌توان به ۵ شغل بخورسوزی، عزب دارالشفا، خادمه حرم، کفشبان و زیارت‌نامه‌خوان اشاره کرد. در دوره افشاریه نیز بیماردار یا پرستار به مشاغل زنان اضافه شده است. اما در عصر قاجاریه شاهد تنوع مشاغل زنانه در آستان مقدس رضوی هستیم که زنان داروساز، رخت‌شوی، جاروکش و ضابطه نیز به آن‌ها اضافه می‌شود. از اواخر قاجار و به‌خصوص اوایل دوره پهلوی شاهد مشارکت‌های مدنی و حضور تدریجی زنان در جامعه هستیم. به فراخور آن، زنان در مشاغل دیگری هم به کار گرفته می‌شوند از جمله حضور در مدارس به عنوان مدیر و معلم یا پرستار در پرورشگاه‌های اطفال یا در امور اداری نیز به عنوان بایگان و ماشین‌نویس فعالیت دارند.