تاریخ شکل گیری نظمیه در مشهد

در ایران تا پیش از سال ۱۲۵۶ خورشیدی سازمانی به نام اداره پلیس و نظمیه نبود و کلانتر تهران که امور انتظامی پایتخت یا دارالخلافه را برعهده داشت، عده‌ای فراش را به خدمت گرفته بود تا وظایف امنیتی و انتظامی، احضار و جلب متهمان، مظنونان، بدهکاران و اهل فسق و فساد، یعنی وظایف گزمه و محتسب را به‌صورت مشترک انجام دهند.

۱۲۵۷: شکل‌گیری پلیس ایران

۲۰ آبان ۱۲۵۷ نخستین تابلو پلیس ایران در ابتدای خیابان الماسیه تهران که امروز «باب همایون» نام دارد، بر سر‌در عمارت پلیس آویخته شد تا این اداره که عبارت «اداره جلیله پلیس دارالخلافه و احتساب» روی تابلو آن درج شده بود، به مردم کوچه و بازار معرفی شود. ناصرالدین‌شاه که در روز افتتاح اداره پلیس دارالخلافه حضور داشت، شعری سروده که این است: «رندانه حذر کنید یاران ز پلیس/ یک مو نرود به خرج آنان تدلیس// در مجلس «کنت مونت فورته» خواهد ماند/ در چرخ اگر خطا نماید جرجیس.» مونت فورته در ادامه خانه‌ای را به‌عنوان اداره نظمیه تشکیل داد و شروع به استخدام نیروی پلیس کرد، کاری که تا پیش از او توسط فراش‌ها، قراولان و سرباز‌ها انجام می‌شد.

۱۲۷۵: شکل‌گیری ژاندارمری

در سال ۱۲۷۵ خورشیدی، دولت ایران برای نخستین‌بار ازطریق نامه‌ای که ناپلئون سوم به ناصرالدین‌شاه نوشته بود با سازمانی به نام ژاندارمری که در کشور فرانسه دایر شده بود، آشنا شد و آگاهی مختصری درباره آن پیدا کرد. در تشکیلات و سازمان‌های اداری و حکومتی ایران تا سال ۱۲۷۶ خورشیدی که «میرزاعلی‌اصغرخان امین‌الدوله»، صدراعظم مظفرالدین‌شاه، به فکر تأسیس سازمانی به نام ژاندارمری افتاد، اثر مشهود دیگری یافت نشده و گویا روال حفظ امنیت و نظم شهر، چون گذشته بوده است.
 
اسفند ۱۲۷۷ بود که در تهران ژاندارمری ایجاد شد؛ گویا در ابتدای امر، جمعی از نجیب‌زادگان را برای خدمت قبول می‌کردند تا به آن‌ها مواجب، لباس و اسلحه بدهند. ژاندارمری بعد‌ها در سال‌های نخستِ مشروطه برای کوتاه‌کردن دست خان‌ها و برچیدن نفوذ درباریان به دو بخش «ژاندارمری دولتی» و «ژاندارمری خزانه» تقسیم شد.

۱۲۸۵: تاسیس نظمیه

پس از برقراری مشروطه و احتیاج شدید کشور به نظم و امنیت داخلی، با تصویب مجلس شورای ملی مقرر شد اداره‌ای با نام «امنیه داخلی» تشکیل شود و همه وظایف ژاندارمری داخلی را برعهده بگیرد. این اداره که زیرنظر ادارت تابعه جنگ بود، به ریاست «سردار بهادرخان بختیاری» در تهران شروع به کار کرد. در این ایام در مشهد ۳۰ قراولخانه وجود داشته است که وظیفه حفظ امنیت شهر را برعهده داشته‌اند. این قراولخانه‌ها از زمان امیرکبیر در مشهد فعال بوده‌اند. در سال‌های نخست مشروطه نیز «معتمدالوزرا» رئیس نظمیه مشهد بود.
 
زمانی‌که رکن‌الدوله، حاکم خراسان، به تهران رفت و ظهیرالسلطان، فرزند ظهیرالدوله، کفیل او در این ایالت شد، ناامنی و سرقت در محلات و خیابان‌های مشهد افزایش یافت. پس از مدتی وقتی وضعیت نظمیه بهبود یافت، در هر محله کمیسری تشکیل شد و مقرر کردند هرواقعه‌ای به این مکان اطلاع داده شود. در این دوران همچنین حمل اسلحه ممنوع شد و تعداد پلیس‌ها در مشهد افزایش یافت، به‌طوری‌که شب و روز پیوسته درحال گشت‌زنی بودند. نظمیه مشهد در این زمان علاوه‌بر اداره مرکزی شامل ۶ کمیسری بود که در «بازار سرشور»، «دروازه‌سراب»، «بالا خیابان»، «دروازه عیدگاه»، «پایین‌خیابان» و «دروازه نوغان» مستقر بودند.

اما مهم‌ترین دوره نظمیه در مشهد که به‌صورت مجزا از بلدیه فعالیت می‌کرده، زمان فعالیت مستخدمان سوئدی بوده است. به‌دنبال منصوب‌شدن قوام‌السلطنه به والیگری خراسان در آغاز سال ۱۲۹۷ شمسی، با هماهنگی وزارت داخله از ماژور «شوبرگ» سوئدی برای ریاست نظمیه مشهد دعوت می‌شود. مهم‌ترین اتفاق دوران ریاست او، دستگیری قوام‌السلطنه، والی خراسان، و بسیاری از بزرگان مشهد توسط کلنل محمد‌تقی‌خان پسیان در ۱۳ فروردین ۱۳۰۰ خورشیدی بود. پس‌از به‌قدرت‌رسیدن او تشکیلات ژاندارمری وسعت یافت، آن‌چنان‌که در اوایل سال ۱۳۰۰، تعداد نیرو‌های آن به ۱۰۰ سواره‌نظام و ۵۰۰۰ قبضه تفنگ رسید.

۱۲۹۹: تاسیس ژاندارمری

این روند به همین شکل ادامه پیدا می‌کند تا اینکه پس از کودتای اسفند ۱۲۹۹ خورشیدی، رضاخان که فرماندهی دیویژیون قزاق را برعهده داشت، تصمیم گرفت از ادغام دو نیروی قزاق و ژاندارمری دولتی، سپاهی ایجاد کند. او بالاخره قوام‌السلطنه صدر را راضی کرد و به‌این‌صورت یک سال بعد، قشون متحدالشکل ایجاد شد. متعاقبا به موجب این حکم در ۲۲ بهمن سال ۱۳۰۰ خورشیدی نیز اداره امنیه که زیرمجموعه وزارت جنگ بود، شکل گرفت.

۱۳۷۰: شکل‌گیری ناجا

پلیس ایران پس از انقلاب در سال ۱۳۷۰ خورشیدی از ادغام شهربانی و ژاندارمری به وجود آمد و در حال حاضر با عنوان اختصاری «ناجا» به‌صورت رسمی مسئول حفظ امنیت داخلی کشور است.