زنان مهاجر در مشهد

 غلامرضا آذری خاکستر

در طول تاریخ، مشهد از شهر‌های مهاجرپذیری محسوب می‌شود که پذیرای اقوام و گروه‌های متعددی بوده است. مهاجرت از روسیه به ایران به‌خصوص به خراسان و مشهد از اواخر دوره قاجار شروع می‌شود و طی چند مرحله این مهاجرت‌ها به پایان می‌رسد. مهم‌ترین علت این مهاجرت انقلاب ۱۹۱۷ میلادی و اخراج ایرانیان از آن کشور است.
 
تاکنون گزارش جامعی درباره تعداد مهاجران و تفکیک جنسیتی آن‌ها به دست نیامده است برخی گزارش‌ها ۸۹۵ نفر تا سال ۱۳۱۷ خورشیدی را ذکر کرده‌اند، ولی آنچه مشهود است اغلب این مهاجرت‌ها گروهی و همراه با خانواده اعم از زنان و فرزندان اتفاق افتاده است. مشهد در دوره پهلوی اول علاوه بر مهاجرت‌های داخل استان شاهد ورود ایرانیان مقیم شوروی نیز هست.
 
بخشی از این مهاجران در شرایط بد اقتصادی زندگی می‌کردند به طوری که معتمدالوزاره در کتاب «از سیاه‌کوه تا دهنه ذوالفقار» که شرح و وقایع مسافرت به سرحدات افغانستان است، در دی‌ماه ۱۳۱۲ خورشیدی چند شبی در هتل پارس مشهد اقامت دارد و به وضعیت اقتصادی مهاجران روسی به مشهد پرداخته است. بخشی از این گزارش به زنان مهاجر اختصاص دارد: «همچنین دستجات مهاجران روسی که این بدبخت‌ها دچار فلاکت بوده و مخصوصا زن‌های آن‌ها برای کار در هتل و ... آن طرف و این طرف دوندگی می‌کنند که ممکن است میان این اشخاص از مرد و زن نجیب و نجیبه و صاحب خانواده باشد که فعلا به این حال فلاکت‌بار درآمده‌اند.
 
به طوری که می‌گفتند این مهاجرین ۳ تومان پول گرفته و دختر‌های خودشان را به توسط و اطلاع نظمیه به شوهر می‌دهند.» با افتتاح کارخانجات یا کارگاه‌ها تعدادی از آنان جذب این مراکز شدند. بخشی هم از طریق دست‌فروشی یا رویکرد به هنر‌های نمایشی امرار معاش می‌کردند. در سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۷ خورشیدی تعدادی از این مهاجران برای شغل و اسکان به املاک اختصاصی در فریمان منتقل می‌شوند.
 
طبق گزارش شهربانی خراسان در خرداد ۱۳۱۷، در بین اسامی ۲۶ نفر از مهاجران اعزامی به فریمان، ۲ زن نیز دیده می‌شوند که برای شغل‌های خیاطی و مامایی اعزام شده‌اند. در گزارشی دیگر، از بین ۲۰ خانوار اعزامی به املاک اختصاصی فریمان، نیمی از آن‌ها را زنان تشکیل داده‌اند که همراه خانواده و فرزندانشان برای اسکان و کار از مشهد به فریمان اعزام شده‌اند.
 
راه‌اندازی بیمارستان در فریمان باعث می‌شود تعدادی از زنان مهاجر در این بیمارستان استخدام شوند. محتوای اسناد تاریخی نشان می‌دهد شهربانی خراسان در سال ۱۳۱۷ طی مکاتبه‌ای با ریاست کارپردازی املاک اختصاصی فریمان درباره درخواست شغل برای یکی از بانوان مهاجر نوشته است: «نگاریه خاوری که در تاریخ ۱۳۱۷/۸/۲۴ از روسیه، مرز باجگیران، وارد شده و به معیت پدرش، ابوالقاسم بنا، به فریمان اعزام گردیده بود، مشارالی‌ها قبلا به وسیله شهربانی فریمان جهت استخدام در بیمارستان آنجا تقاضای صدور پروانه نموده و مراتب به مرکز گزارش جوابا ابلاغ گردید. چون پیشینه‌اش در مدت اقامت در روسیه مجهول است، استخدام او مقتضی نیست و ...» در آن ایام زنان مهاجر علاوه بر خانه‌داری مشاغل اجتماعی نیز داشتند: پرستاری، خیاطی، آرایشگری، آشپزی، رخت‌شویی یا کار در کارخانجات، قالی‌بافی‌ها و...