مروری بر صنعت کمپوت سازی در مشهد

غلامرضا آذری خاکستر

صنعت کنسروسازی در دنیا از پیشینه شایان‌توجهی برخوردار است و همواره کنسرو کردن غذا و میوه به‌عنوان نیاز، مورد توجه عموم مردم بوده است. این صنعت از زمان تأسیس تا ورود آن به ایران، فراز و نشیب بسیار داشته است و در این نوشتار، به نحوه شکل‌گیری و ورود آن به شهر مشهد می‌پردازیم. کلمه کنسرو از لغت یونانی conserver به‌معنی حفظ‌کردن گرفته شده است؛ به این معنی که محصول مورد‌نظر را تحت شرایطی برای مدت طولانی بتوان حفظ کرد. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که این روش در سال ۱۷۹۰ میلادی در فرانسه توسط نیکلای اپرت ابداع شده است.

صنعت کنسرو‌سازی از اواخر دوره قاجار وارد ایران شده و پس از مدتی کارگاه‌هایی در این زمینه توسط فعالان حوزه صنعت ایجاد می‌شود. در شهر مشهد نیز کنسرو‌کردن میوه‌ها یا صنعت کمپوت‌سازی مورد توجه قرار گرفت و گزارش‌های تاریخی از علی‌اکبر پاپلی به‌عنوان اولین مؤسس کارخانه کمپوت در مشهد نام برده‌اند. وی در جوار باغ منبع، نخستین کارخانه کمپوت‌سازی شهر را راه‌اندازی کرد.
 
روزنامه آفتاب شرق در گزارشی با عنوان «تجارتخانه طهرانی چگونه شکل گرفت؟» مربوط به سال‌۱۳۱۴ خورشیدی ضمن پرداختن به اهمیت کارخانه کنسرو در خراسان، به فعالیت‌های مرحوم پاپلی پرداخته و نوشته است: «مرحوم پاپلی، تنها مؤسس کارخانۀ کمپوت و کنسروسازی خراسان بوده است. وی شخصاً و منفرداً دامن همت به کمر زده و با تهیۀ ماشین‌آلات و فداکاری، این کارخانه را در مشهد تأسیس و در سایۀ تخصص و فعالیت توانست علاوه‌بر بازار داخلی، بازار‌های خارجی را نیز جلب کند و به صادرات مملکت خدمت نماید.
 
سپس محمد دانش، پس از مذاکرات بی‌شمار و ذکر محاسن شرکت و تشریک مساعی و پیشرفت کار، موفق به شراکت با مرحوم پاپلی گردید و درنتیجه مرحوم پاپلی، تمام اثاثیه و ماشین‌آلات و لوازم کار خود را از کارخانۀ شخصی واقع‌در باغ منبع به ملک و جنب منزل آقای دانش منتقل و با تشکیلات منظم و دفترخانه و دفاتر متعدد، با ابراز مساعی بیش از پیش، موجبات ترقی و توسعه این مؤسسه را فراهم نموده که غفلتاً در ۱۴ شعبان ۱۳۵۳ این شخص نجیبِ کاری، به مرض سکته فوت و هر قلب حساسی را متأثر نمود.»

همین روزنامه در ادامه به سرنوشت کارخانه کمپوت و کنسرو‌سازی خراسان بعد از درگذشت مرحوم پاپلی پرداخته و به نحوه شکل‌گیری تجارتخانه طهرانی اشاره کرده است: «آقای دانش به‌جای اینکه نسبت‌به صغار بی‌سرپرست آن مرحوم پدری کرده و وفاداری نماید، اولاً منکر شراکت شده و مرحوم پاپلی را مزدور تلقی کرده، ثانیاً منکر دفتر و دفترخانه گردیده، ثالثاً مدعی مالکیت استقلالی کارخانه شده، رابعاً دستور داده است که نام مرحوم پاپلی از روی اتیکت قوطی‌های کمپوت و کنسرو محو و به نام تجارتخانۀ طهرانی طبع نمایند و خامساً از برای قرار مسئولیت قانونی و محو آثار دلایل و تضییع حقوق صغار و خاتمه‌دادن به موضوع دعوی درصدد انتقال و فروش کارخانه برآمده است.»
 
[۱] اوایل که صنعت کمپوت‌سازی وارد مشهد شد، با استفاده از تبلیغ محصول در روزنامه‌های آن ایام، به معرفی آن مبادرت می‌شد. نمونه آن، آگهی روزنامه بهار در سال ۱۳۰۸ خورشیدی است که حکایت از فعالیت‌های مرحوم پاپلی در عرصه کمپوت‌سازی دارد. در بخشی از این آگهی آمده است:
«کمپوت‌های خوب، همه‌رقم فریم پاپلی، هلو- شلیل- زردآلو که از میوه‌جات امسال تهیه شده برای فروش حاضر است و در نقاط ذیل به فروش می‌رسد.
محل فروش: کوچه ارگ مغازه جلال؛ چهارباغ، دواخانۀ عافیت؛ خیابان سپه، مغازه علی‌اف

کمپوت‌های ما قطع نظر از تمیزی و خوبی محصول، بهترین میوه‌جات خراسان و عاری از هرگونه نواقص است. مخصوصاً برای آقایان که از خوردن کمپوت‌های ساخت خارج احتراز می‌کنند، بهترین تحفه و هدیۀ وطنی شمرده می‌شود.» [۲] از دیگر کارخانه‎های باسابقه که در‌زمینه صنعت کمپوت‌سازی در شهر مشهد فعالیت داشته‎اند، می‎توان به کمپوت شاداب اشاره کرد.

کارخانه کمپوت‌سازی شاداب که از سال‌۱۳۱۵ ش. شروع به فعالیت کرد، مدت‌ها با وسایل دستی، به‌صورت یک کارگاه خانگی، اداره می‌شد. این کارخانه اواخر سال ۱۳۳۷، از وزارت صنایع و معادن تقاضای پروانه تأسیس کرد. از همین زمان، شعبه‌ای از این کارخانه در شهرستان اسفراین نیز شروع به فعالیت کرد.
 
در سال ۱۳۴۰ کارخانه با سرمایه‌ای حدود ۳ میلیون‌ریال به‎صورت شرکت سهامی درآمد و تا سال‌۱۳۴۸ به‎این‌نحو فعالیت داشت. محل کارخانه تا سال‌۱۳۴۸ در ابتدای خیابان جنت بود و پس از آن، آقای نجفی که با سرمایه حدود یک‌میلیون‌ریال تأسیسات کارخانه را خریداری کرده بود، آن را از خیابان جنت به خیابان نادری انتقال داد.
 
این کارخانه در سال ۱۳۵۰، ۶ سهام‌دار داشت که سهام‌دار اصلی و مدیر کارخانه، آقای نجفی بود. تعداد کارگران دائم کارخانه در سال‌۱۳۵۰ حدود ۳۰ نفر بوده است. [۳] کارخانه دیگر، کمپوت‌سازی میخوش نام داشت که در سال‌۱۳۲۷، به مدیریت آقای دیلمانیان تأسیس شد و به بهره‌برداری رسید. محل کارخانه ابتدا در خیابان تهران و محله عیدگاه قرار داشت و پس از چندی به خیابان رازی و در سال‌۱۳۳۵ به بولوار رضاشاه کبیر، ابتدای جاده کارخانه قند آبکوه، جنب سردخانه شرق منتقل شد.

کارخانه کمپوت خوشاب نیز در سال‌۱۳۳۰ به نام «چهارفصل» در خیابان جم تأسیس و در سال‌۱۳۴۸ به انتهای خیابان عامل منتقل شد. مدیریت خوشاب با آقای بابایی بوده است.
در اواخر سال ۱۳۳۶، حاج‌کاظم غراب، ضمن خریداری و توسعه کارخانه کمپوت‌سازی منبعیان، واقع‌در خیابان مولوی، نام آن را به «ممتاز» تغییر داد. وی پس از چندی، محل کارخانه را به خیابان شاهرخ، کوچه ممتاز انتقال داد. میوه این کارخانه از باغ‌های آستان قدس رضوی تأمین می‌شد و ۱۰ کارگر دائم داشت. [۴] همچنین روزنامه خراسان در سال ۱۳۳۳، از راه‌اندازی یک کارخانه مدرن کمپوت و کنسروسازی در مشهد خبر داده است:

«به منظور ایجاد و تأسیس کارخانه کمپوت و کنسروسازی در مشهد به طرز مدرن با وسائل جدید از‌طرف سازمان برنامه با ادارۀ عملیات اقتصادی مذاکراتی صورت گرفته و ضمن قرار قبلی قرار است از طرف سازمان برنامه، زمین و ساختمان مناسبی جهت تأسیس کارخانه و نصب ماشین‌آلات مربوطه در‌اختیار اصل چهار گذارده و ادارۀ مزبور نسبت‌به تأسیس کارخانه و وارد نمودن ماشین‌آلات آن اقدام کند؛ به‌طوری‌که کسب اطلاع شد، موتور‌ها و ماشین‌آلات کارخانۀ مزبور از آمریکا به ایران حمل و اکنون در تهران موجود است و در ظرف این هفته یا هفته آینده به مشهد حمل می‎گردد.» [۵] در دهه ۴۰ و پس از انقلاب نیز شاهد فعالیت گسترده کارخانه‌هایی در‌زمینه کمپوت میوه هستیم و محصولات این صنعت همواره ازسوی شهروندان به‌ویژه هنگام عیادت بیماران مورد‌استفاده قرار گرفته است.

منابع:
[۱] روزنامه آفتاب شرق. ۳ اسفند ۱۳۱۴، ص ۲
[۲] روزنامه بهار. چهارشنبه ۱۳ آذر ۱۳۰۸، ص ۳
[۳] تحول کارخانه‌های کنسرو و کمپوت مشهد از سال ۱۳۴۳ تا‌کنون. عباس نایبان. پایان‌نامه کارشناسی جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. ۱۳۵۰، ص ۵۰
[۴] همان، ص ۵۹
[۵] روزنامه خراسان، ۲۰ اردبیهشت ۱۳۳۳