امیرکبیر؛ بنیان گذار روزنامه نگاری رسمی در ایران

به مناسبت 20 دی ماه، دویست وچهاردهمین سالروز فوت مرد ایران ساز

میرزا تقی خان فراهانی، زاده 1186خورشیدی در روستای هزاوه اراک بود. او که همسرش، عزت الدوله یگانه خواهر تنی ناصرالدین شاه، بوده است کمتر از 4سال صدراعظم این شاه نیز بود و توانست به مدد این سمت، اوضاع ایران ویران دوره قاجار را تا حدودی سامان دهد. دوره صدرات او از درخشان ترین دوره های ترقی و پیشرفت کشور است. امیرکبیر از تئوریسین های اصلاحگر است که تأسیس مدارس جدید، پایه گذاری رسمی روزنامه نگاری ایران، سامان دهی قشون ایران، اصلاحات اجتماعی و مذهبی از جمله اقدامات ارزشمند این بزرگ مرد تاریخ است.
لازم به ذکر است که روزنامه در ایران نخستین بار در زمان پادشاهی محمدشاه قاجار به وسیله میرزاصالح شیرازی در سال1215خورشیدی منتشر می شده و چون نام ونشانی نداشته، به نام «کاغذ اخبار» شناخته می شده است. در طلیعه این روزنامه آمده است: «برحسب حکم شاهنشاهی، کاغذ اخباری مشتمل بر اخبار شرقیه و غربیه در دارالطباعه ثبت و به اطراف و اکناف فرستاده خواهد شد.»
15سال بعد، امیرکبیر با الگوبرداری از سبک روزنامه نگاری غرب و در راستای اصلاحات مملکتی دستور تأسیس روزنامه ای دولتی با نام «روزنامه وقایع اتفاقیه» را صادر می کند که سومین روزنامه ایرانی، دومین روزنامه فارسی و نخستین روزنامه رسمی کشور محسوب می شود. شماره نخست این روزنامه جمعه 5ربیع الثانی 1267 (۱۸بهمن ۱۲۲۹ و ۷فوریه۱۸۵۱) با عنوان «روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران» چاپ و توزیع شده است.
این روزنامه که دفتر آن در دربار بوده، فقط به چاپ رویدادهای مهم و مؤثر از نگاه دارالخلافه می پرداخته است، اما نگارندگان آن در نخستین شماره، هدف از تأسیس آن را این گونه شرح داده اند: «از آنجا که همت حضرت اقدس شاهنشاهی مصروف بر تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهی آن ها از امورات داخله و وقایع خارجه است، قرار شد که هفته به هفته احکام همایون و اخبار داخله مملکتی و... را که در دول دیگر گازت می نامند در دارالطباعه دولتی زده شود و به کل شهرهای ایران منتشر شود که اهالی ممالک ایران نیز، در هر هفته از احکام دارالخلافه مبارکه و... اطلاع حاصل کنند و از جمله محسنات دیگر این گازت یکی آنکه سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه است، دیگر اینکه اخبار کاذبه اراجیف که گاهی برخلاف احکام دیوانی و حقیقت حال در بعضی از شهرها و سرحدات ایران پیش از این باعث اشتباه عوام این مملکت می شد، بعد از این به واسطه روزنامچه موقوف خواهد شد و بدین سبب لازم است کل امنای دولت ایران و حکام ولایات و صاحب منصبان معتبر و رعایای صادق این دولت این روزنامه ها را داشته باشند.»
امیر همچنین درباره این روزنامه گفته است: «عوام نمی دانند که مصرف و حسن این وقایع اتفاقیه در چیست یا خیال می کنند که دیوانیان عظام شروع به این کرده اند برای منافع و مداخل. اما این طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. این ها برای تربیت خلق است.»
روایت است امیرکبیر در اوایل کار برخی اخبار داخلی را خود می نوشت، اما کمی بعد به دلیل مشغله کاری، «حاج میرزا جبار تذکره چی» را به عنوان مدیر روزنامه و «ادوارد برجیس انگلیسی»، معروف به برجیس صاحب، را به سمت سردبیری آن می گمارد. برجیس صاحب علاوه بر مسئولیت سردبیری، ترجمه متون جالب انگلیسی مجلات خارجی را هم برعهده داشته است.
این روزنامه که از شماره دوم «روزنامه وقایع اتفاقیه» نام می گیرد را «میرزا عبدا...» به خط نستعلیق در چاپخانه «حاجی عبدالمحمد» به صورت چاپ سنگی منتشر می کرده است. برابر با اسناد موجود، 471شماره از این روزنامه در مدت 10سال به صورت هفتگی و بدون وقفه با همین نام چاپ و توزیع شده است تا در سال1277قمری نام آن به «روزنامه دولت علیه ایران» تغییر می یابد. در همه سال های چاپ این روزنامه، هیچ روزنامه دیگری در ایران چاپ نشده است، برای همین «وقایع اتفاقیه» یگانه روزنامه رسمی ایران در این دوران محسوب می شود.
ناگفته نماند که به دستور امیرکبیر اشتراک این روزنامه برای هر فردی که از دستگاه دولتی بیش از ۲۰۰تومان حقوق می گرفته، اجباری بوده است. او مبدع روزنامه نگاری نوین و رسمی ایران است، ولی خود پس از تأسیس آن، عرصه را به دیگران سپرد و چندان حضور و دخالت جدی در چاپ روزنامه نداشت. البته عمرش نیز کفاف این مهم را نداد. امیر کمتر از یک سال پس از انتشار روزنامه، مغضوب ناصرالدین شاه شد و در 20دی1230 (18ربیع الاول1268) در حمام فین کاشان به دستور مستقیم شاه به قتل رسید.
منبع: روزنامه شهرآرا ۱۸دی۹۹ ص۱۳