گنبدمیرولی بیک

از مسجد بالاسر مبارک به واسطه صفه ای به مسجد پشت سر راه دارد، عرض این صفه دو زرع و طول آن سه زرع و قبر مرحوم محمدولی میرزا پسرفتحعلی شاه قاجاردر طرف غربی این صفه واقع شده. این قسمت از طرف مشرق به واسطه یک صفه به حرم مطهر اتصال می یافت و در مغرب آن دارالسیاده واقع است و پنجره ای از نقره، میانه آن و دارالسیاده منصوب است و از جانب شمال به واسطه صفه ای به مسجد پشت سر مبارک متصل بود و در ستون غربی آن لوح میرولی میرزا منصوب بوده است. در صفه میان حرم و مسجد بالا سر محراب از کاشی برجسته چینی مانند بسیار ممتازی ساخته اند. (مطلع الشمس،ج2،ص103؛ثواقب،ص362)

در مجموعه آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی 16 سند در مورد گنبد میرولی بیک وجود داردکه قدیمی ترین آنها مربوط به سال 1154 ق است. در این مجموعه که انواع اسناد از جمله دفتر توجیهات، اوارجه، استیفانامچه، فرد، روزنامچه و صورت جمع و خرج وجود دارد. عمده موضوعات مطرح شده در مورد گنبدمیرولی بیک تعمیرات و تأمین هزینه های کاشی کاری و نقاشی آن است. آخرین سند مربوط به سال 1161 ق است و بعد از آن در اسناد نامی از این گنبد آورده نمی شود.(فقط یک موردسندمربوط به سال 1307ق وجودداردکه درآن تعمیرات گنبدمیرولی بیک ذکرشده است 3/22694)شاید به این دلیل باشد که در دوره های بعد گنبد میرولی بیک ضمیمه دارالسیاده شده است و در ضمن هزینه های این مکان، در مورد این گنبد نیز هزینه شده است. به هر حال در اسناد دوره قاجار دیگر هیچ نامی از این مکان یافت نمی شود.باتوجه به مکان یادشده درمطلع الشمس وتطبیق آن بااسنادموجودبه نظرمی رسداین دومکان یعنی مزارمحمدولی میرزاپسرفتحعلی شاه قاجارومیرولی بیک شاعرووزیردانشمنداپک میرزا که به گنبد میرولی بیک معروف بوددریک جاواقع شده است.شایدبه همین دلیل باشدکه این مکان بادونام دراسنادضبط شده است.به هرحال این اسنادموردکنکاش قرارگرفت وماحصل آن دردسترس علاقمندان به مطالعه آنست.

اوارجه به معني دفتر ثبت يا دفتر هزينه و درآمد است. در دفاتر اوارجه مربوط به تعميرات كه معمولاً هم تعمير و هم ساخت و ساز اماكن متبركه را در برمي گيرد، چگونگي پرداخت اجرت و دستمزدها، خريد مصالح ساختماني ومكان هاي انجام تعميرات به صورت تفكيك شده از هم آمده است.

در دفتر اوارجه ای که به سال 1160 ق توسط محمدحسین صاحب جمع شماعی خانه تحویل گرفته شده و در قسمتهای مختلف هزینه شده است برای گنبد میرولی بیگ شمع، موم، پیه و شمع پیه خریداری شده و قیمت آنهاطی تسعیرنامچه ای توسط داروغه بازار و محتسب ارض اقدس (مشهد) تأیید شده است.(سند33667/5)

دردفترروزنامچه ای که به سال 1161ق تنظیم شده هزینه های روشنایی وسوخت گنبدمیرولی بیک به محمدحسین صاحب جمع شماعی خانه تحویل گردیده تادرمکان مزبوراستفاده شود.(سند 32100/2) 

در استیفانامچه هایی که مربوط به گنبد میرولی بیک است معمولاً محمد ابراهیم معمار سرکار فیض آثار و اسماعیل بیک نقاش آستانه مقدسه هزینه ها را برآورد کرده به تأیید ناظرسرکار رسانده و جهت پرداخت نهایی هزینه های آن، به حضور متولی باشی آستانه منوره رسیده و با مهروی این هزینه ها از محل درآمدهای موقوفات پرداخت شده است. در استیفانامچه ای که به سال 1158 ق جهت نقاشی قسمتهای مختلف حرم با اسماعیل بیک نقاش از طرف ناظر سرکار فیض آثار و به مهر متولی باشی آستانه تنظیم شده، هزینه نقاشی شمسه میان سرسرای و کتیبه های زیر جایگاه طاقهای گنبد میرولی بیک به مبلغ 848 نادری و 400 دینار برآورد شده است.(سند1/ 28757)

نکته قابل توجه این است که در اسناد قبل و بعد از این دوره زمانی معینی (1154 – 1161 ق) نامی از این گنبد و یا هزینه های انجام شده در آنها نیامده است. شاید به این دلیل باشد که در دوره های بعد گنبد اپک میرزا تغییر نام داده و با نام راهرو کشیک خانه شناخته می شود و گنبد میرولی بیک ضمیمه دارالسیاده شده است. و در ضمن هزینه های این دو مکان، در مورد این دو گنبد نیز هزینه شده است. به هر حال در اسناد دوره قاجار دیگر هیچ نامی از این دو مکان یافت نمی شود.

امانکته بسیارمهم وقابل توجه درهمه اسناد،مربوط به گنبدهای اپک میرزا ومیرولی بیک وجودنقاشی هاوتزیینات زیبای آن است که عمدتاهم توسط اسماعیل بیک ومحمدجعفرحسینی نقاشان مطرح دوره افشاریه انجام شده است.اغلب طرحهای به کاررفته دراین نقاشیهاطرحهای خطایی،اسلیمی وترنج درشمسه ها،فیل گوشها،رسمی بندی هاومقرنس کاریهای گنبداست که رنگهای بدیع سبز،سفیدوزرد باشنجرف لاجوردی ترکیبی آسمانی به وجودآورده وآستروحاشیه های آن راباکاشیهای گل تخت و فيروزه استاد جعفر کاشي کار،تزیین نموده است.(سند 35720/2) 

صورت جمع وخرج،استیفانامچه وروزنامچه های مربوط به گنبدمیرولی بیک عمدتاتوسط آقامحمدابراهیم معمارباشی وآقامحمدمهدی مباشردیوان برآوردهزینه ومهرشده به تاییدناظرسرکارفیض آثاررسیده ومتولی باشی آستانه منوره آن راامضاومهرکرده است.رعایت سلسله مراتب اداری ونظم موجوددراین اسنادنشان دهنده انضباط مورد تأكيد مقامات آستان قدس است.( سند 37141/7)