اولین های روزنامه نگاری ایران

در آرشیو نشریات گنجینه رضوی

روز سوم ماه مه برابر با 13 ارديبهشت به عنوان «روزجهاني آزادي مطبوعات» شناخته شده است. امروزه مطبوعات درزمينه مسائل تحليلي، سرعت در اطلاع رساني ، حركت و پيش بيني برخي از وقايع و رويدادها و ارائه آگاهي هاي لازم به جامعه در بالا بردن حساسيت مردم نسبت به واقعيات اجتماعي نقش مهمي دارند . اين روز را به تمامي خدمتگزاران و خادمان عرصه مطبوعات تبريك گفته و اميدواريم درجهت ساماندهي و اطلاع رساني اين ميراث مكتوب، گا‌م‌هاي موثري برداشته شود.

كاغذ اخبار: نخستين نشريه چاپ شده در  ایران

به طور ماهانه در دوره پادشاهي محمد شاه قاجار توسط میرزا صالح شیرازی در تهران منتشر شده است. نخستين شماره آن در روز دوشنبه 25 محرم 1253 قمري برابر با 11 اردیبهشت 1216 خورشيدي منتشر شد و نام بخصوصي نداشت و بنابر ترجمه واژه فرنگي Newspaper،  بنام «كاغذ اخبار» شناخته مي شد. ميرزا صالح شيرازي كه در انگلستا ن ضمن تحصيل زبان هاي خارجي به فنون چاپ و روزنامه نگاري آشنا شده بود براي اين كه ايران نيز روزنامه داشته باشد به فكر چاپ آن افتاد. روزنامه ميرزا صا لح شيرازي 40 سانتيمتر  با كاغذ خانبالغ و خط نستعليق روي يك ورق و شامل دو صفحه بود . اين روزنامه به مدت سه سال به طور ماهانه چاپ و منتشر مي شد. بعدها به عللي كه معلوم نيست ، تعطيل گرديد و با تعطيل شدن روزنامه كاغذ اخبار چاپخانه سنگي آن نيز تعطيل شد و ماشين آلات آن در اختيار چاپخانه هاي دولتي قرار گرفت. در نخستين شماره «كاغذ اخبار»، اخباري چون اقدامات شاهنشاه، كشتار و سركوبي طايفه ترکمن گوگلان و یموت(كه پيوسته به خاك و اتباع ايران حمله مي كردند) و کوچ اجباري زنان و کودکان شان به دارالخلافه (تهران) چاپ شده است.

زاهرير دباهرا: نخستين نشریه غيرفارسي ایران و دومين نشريه ايران

"زاهرير دباهرا" به معناي پرتو روشنايي است. اين نشريه به سال 1265ق. برابر با نوامبر 1849 ميلادي، يعني ۱۳ سال پس از کاغذ اخبار، در شهر ارومیه به زبان آسوری توسط هيئت مذهبي آمريكايي بوستون به سرپرستي جاستين پركينز و سردبيري يك آمريكايي ديگر با نام دكتر لاباري  منتشر شد. "زاهرير  دباهرا" كهنترين روزنامه اي است كه در جهان به زبان آسوري به چاپ رسيده است.اين نشريه همچنين پيشتاز نشريه هاي مذهبي چاپ ايران و نخستين نشریه كشور است كه در يك مكان آموزشي منتشر شد.
نشريه در 2 تا 4 صفحه انتشار مي يافت قطع آن بارها تغيير كرده ولي قطع نخستين آن 25*40 بوده است و نشر آن 69 سال ادامه يافته است." زاهرير دباهرا " مطالب بسياري پيرامون مدرسه و آموزش و پرورش کودکان و نوجوانان داشت و ازاين رو بسيار مورد استفاده دانش آموزان قرار مي گرفت. با انتشار روزنامه "زاهرير دباهرا" لغات و كلمات جديدي متداول گرديد و مردم به مسائل جديدي آشنايي يافتند كه تا آن موقع حتي به گوششان نرسيده بود. يكي از راههاي نفوذ فرهنگ غرب، رواج همين كلمات و اصطلاحات بود.با وجود انتشار طولاني مدت آن نسخه اي از آن در آرشيوهاي ايران يافت نمي شود چرا كه توزيع روزنامه براي گروه كوچكي از آسوريان بوده است . دكتر ناصرالدين پروين درباره اين كه هيچ دوره اي از "زاهرير دباهرا" را آسوريان ايران نگهداري نكرده اند، مي نويسد: "به سبب بي علاقه گي اكثريت نسطوري مذهب و اقليت كاتوليك ارتدوكس اين قوم به آن روزنامه پروتستان بوده است ومدارك ديگر نيز اين مطلب را تاييد مي كند."  

روزنامه وقايع اتفاقيه: نخستين روزنامه رسمي ايران  

روزنامه وقايع اتفاقيه ، سومين روزنامه فارسي ، دومين روزنامه ايراني و اولين روزنامه رسمي كشور كه به همت امير كبير و مديريت ميرزا جبار تذكره چي در تهران منتشر شد.

قديمي ترين نشريه فارسي موجود در" آرشيو مطبوعات كتابخانه آستان قدس رضوي " است كه طبق وصيت مرحومه اشرف السلطنه توسط حاج سيد حسين نايب التوليه عرب در شعبان 1334 وقف كتابخانه آستان قدس شده است .اولين شماره اين روزنامه در تاريخ جمعه پنجم ربيع الثاني 1267 ق و با عنوان روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران " منتشر شده و از شماره دوم تحت عنوان " روزنامه وقايع اتفاقيه " به صورت هفتگي تا سال 1324 ق ( به مدت 57 سال ) انتشار يافته است.اين روزنامه از شماره 471 ( 26 محرم 1277 )با نام" روزنامه وقايع "و از شماره 472 با عنوان " روزنامه دولت عليه ايران " چاپ شده است.

سالنامه ايران: آغاز سالنامه نگاري در ايران

 نخستین سالنامه چاپی در ایران که در سال 1290 هجری قمری به دستور مشیر الدوله صدر اعظم وقت و به مدیریت محمد حسن صنیع الدوله  رئیس اداره روزنامه جات ، دار الطباعه و دارالترجمه دولتی و مترجم ناصرالدین شاه منتشر شده است .

اعتماد السلطنه درباره «ایجاد سالنامه» نوشته است که : «این دفتر که اروپاییان آن را آلماناک می گویند هیئت دربار هر ملک و رؤِساء دوایر هر دولت و شماره نفوس هر اقلیم و استعدادات حربیه هر حکومت و جمیع حوادث عمده وانکشافات جدیده  نسبت به آن سال مخصوص مصرح ومنصوص است و نیز بر فواید دیگر اشتمال دارد که به احصاء و استقصاء در نمی آید . این گونه رساله که مرآت احوال یک ساله است در ایران و هیئت دربار آن تالیف نمی گردید تا سال یک هزار و دویست و نود و یک هجری[1290] بنده مولف به ترتیب  و ترکیب آن مامور گردید و آلماناکی بس نغز و نیک تلفیق داده  مطبوع و منتشر ساخت مشتمل بر هیئت دربار دولت علیه ایران و... به علاوه فوائد عظیمه دیگر از قبیل تطبیق سنین تاریخ هجری و میلادی از بدایت هجرت...» .

سالنامه ایران در سال 1291 به نام سالنامه دولت علیه ایران تغییر نام داد از همین سال به بعد به ضمیمه کتابهای «دارالطباعه» و سپس «انطباعات» انتشار یافته است . در اين سالنامه مطالب مربوط به سازمانهاي دولتي ايران را دواير دولتي مي فرستاده اند و اطلاعات راجع به كشورهاي ديگر را خود اعتماد السلطنه با دستياري فروغي تهيه مي كرده است.

آخرين سالنامه ايران در سال 1313 به دليل ((ترجمه شرح حال مادموازل مونت پانسيه))كه ضميمه همين ترجمه نيز بود، توقيف گرديد.

فلاحت مظفری:اولین مجله چاپ شده در ایران

نخستين نشريه ادواري كه در شكل مجله در ايران انتشار يافت "فلاحت مظفري" نام دارد كه در جمادي الاول 1318 قمري برابر با اوت1900ميلادي در تهران از سوي اداره كل فلاحت با زمينه موضوعي علمي و كشاورزي منتشر شد." هدف از انتشار فلاحت مظفري كه براي تعميم عموم و اصلاح اعمال زراعت و فلاحت و مزيد اطلاع و علم عموم اهالي نگاشته و منتشر مي شود براي رجال و مردماني كه شايق آبادي مملكت و طالب ترقي زراعت هستند بدوا" دو نمره مجانآ فرستاده مي شود...."

صاحب امتياز آن فخيم السلطنه رئيس و مدير كل فلاحت ممالك محروسه بوده است. تعرفه نرخ اجناس، امر خير و اقدام در آبادي،  گندم، اطلاعات زارع و... گزيده اي از مقالات مندرج در مجله است. نسخه اصل و تجدید چاپ شده مجله در آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.

روزنامه اردوی همایون: نخستین نشریه غیر رسمی شهرهای  خراسان

این روزنامه که به عنوان اولین نشریه سفر در ایران نام برده می شود و در برخی منابع آغاز روزنامه نگاری خراسان نیز به آن نسبت داده می شود، توسط میرزا علی نائینی مشهور به امین الدوله در جریان سفر اول ناصرالدین شاه قاجار به خراسان  اواخر سال 1283 قمری و در مسیر راه در شهرهای سمنان،‌سبزوار،‌طرق و چمن قهقهه چاپ و منتشر شده است که  شامل 4 شماره سفرنامه ای است. برخی «روزنامه اردوی همایون» را اولین نشریه ادواری شهرهای یاد شده می دانند. اولین شماره آن مربوط به محرم 1284 قمری است. گزارش وقایع سفر و توصیف جغرافیایی اماکن و بازدیدهای ناصرالدین شاه در آن به چشم می آید. این روزنامه به وسیله دستگاه چاپ سیاری که همراه اردوی مسافرتی شاه بوده به صورت سنگی منتشر می شده است.  «روزنامه اردوی همایون» نخستین نشریه ادواری ایران با قطع رقعی است. نسخه اصل آن در آرشیوهای ایران موجود نیست. به همت سید فرید قاسمی از مجموعه شخصی ایشان این 4 شماره در سال 1379 تجدید چاپ شده است.

در جریان سفر دوم ناصرالدین شاه به مشهد در سال 1300 قمری، بار دیگر محمد حسن اعتماد السلطنه مامور ثبت و قایع سفر شد و روزنامه دیگری با نام «اردوی همایون» منتشر کرد که 12 شماره است و در مسیر رفت و برگشت تهران مشهد در توقفگاههای بین راه کاروان، نگارش و چاپ می شد. این روزنامه به همت مرحوم ایرج افشار در سال 1363 بازچاپ شده است.