آرشیوی جامع و کم‌نظیر از مطبوعات ایران در اداره مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد

آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی یکی از بهترین مکان‌ها برای تورق در اخبار و وقایع تاریخی است. جایی که سنگ بنای آن را بانوی واقفی به نام اشرف‌السلطنه گذاشت و حالا با حدود 2میلیون عنوان نشریه، دومین آرشیو بزرگ مطبوعات در کل کشور است؛ آرشیوی برای همه روزنامه‌هایی که وقف بارگاه منور رضوی شده‌اند.

 در این مرکز، آرشیو کاملی از تمامی نشریات داخلی و برخی نشریات خارجی شامل نسخ کامل نخستین روزنامه ایران یعنی وقایع اتفاقیه تا تمامی نشریات عصر جدید نگهداری می‌شود. از این مرکز می‌شود به عنوان نمونه‌ای از وقف‌های متفاوت و در عین حال مهم و جالب توجه یاد کرد.

سنگ بنای مرکز را یک بانوی اهل ادب گذاشت

اوایل روزگار ناصری بود و امیرکبیر دستور انتشار نخستین روزنامه رسمی ایران با نام «وقایع اتفاقیه» را صادر کرد. روزنامه‌ای که در آن، اخبار مهم خارجی و اخبار داخلی شامل خبرهای مربوط به دارالخلافه، دربار و سفرهای ناصرالدین‌شاه، عزل و نصب‌ها و اعطای مقام‌ها، نشان‌ها و امتیازات به چاپ می‌رسید و همه درباریان و صاحب‌منصبان ملزم به خواندن آن شده بودند تا از اوضاع درون و بیرون مملکت مطلع باشند. پس از قتل امیرکبیر، اداره این روزنامه به محمدحسن خان اعتمادالسلطنه سپرده شد که تا 10سال پس از تأسیس به همین نام به چاپ رسید و پس از آن به «روزنامه دولت علیه ایران» تغییر نام داد. اعتمادالسلطنه، همسر خردمندی به نام اشرف‌السلطنه داشت که پس از مرگ او راهی مشهد شد و تمام آثار همسرش را با خود به این شهر آورد.

این‌ها مقدمات داستان شکل‌گیری آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی است که از زبان ابراهیم حافظی، رئیس این اداره شنیدیم. او ادامه ماجرا را چنین روایت کرد: «اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ایران و سالیان سال متصدی چاپ روزنامه در ایران بوده است. پس از فوت او، همسر وی اشرف‌السلطنه که خود او هم براساس اسناد، یکی از خبرنگاران و عکاسان این روزنامه بوده به مشهد می‌آید و با نایب‌التولیه وقت آستانه یعنی سید حسین نایب‌التولیه ازدواج می‌کند. این بانوی اهل ادب با تشویق همسر جدیدش تمام آثار همسر سابقش شامل ۱۵۰کتاب به‌انضمام تعدادی روزنامه ازجمله تمامی نسخه‌های روزنامه وقایع اتفاقیه و روزنامه ایران، همچنین چند دوره از روزنامه شرف و شرافت و... را در سال 1334 قمری وقف آستان قدس می‌کند. همین موضوع مبنای شکل‌گیری آرشیو مطبوعات در کتابخانه آستان می‌شود و به همین دلیل اشرف‌السلطنه یک شخصیت ویژه برای مرکز ماست».

تأسیس مرکزی مستقل برای مطبوعات

چند سال بعد، میرزا رضا طباطبایی نایینی نخستین روزنامه هنری ایران به نام «تیاتر» را اوایل دوره مشروطه، حدود سال ۱۳۲۵ قمری منتشر می‌کند. او هم با توجه به ارتباطاتی که با آستانه داشته، تصمیم به وقف منابع خود می‌گیرد و مجموعه‌ای از روزنامه‌های دوره قاجار به‌خصوص دوره مشروطه را در سال 1342 قمری وقف مجموعه آستانه حضرت رضا(ع) می‌کند.

حافظی پس از اشاره به این مورد، درباره آغاز روند تغییرات و شکل‌گیری مرکز مطبوعات توضیح داد: «تا دوره پهلوی، بخش جداگانه‌ای برای مطبوعات در کتابخانه وجود نداشته و همه منابع در کنار کتاب‌های چاپ سنگی نگهداری می‌شده است. پس از پیگیری‌های مکرر، عبدالعلی میرزا اوکتایی همزمان با ریاستش در کتابخانه از سال 1303 تا 1344، پایه‌گذار جمع‌آوری روزنامه‌های ایران و ایجاد فضای جداگانه‌ای برای نگهداری مطبوعات می‌شود

و منشأ تحولات بسیار شده است. ایشان از پایه‌گذاران مطبوعات در کتابخانه است و در سال‌های ریاست وی روزنامه‌های بسیاری وقف کتابخانه شد. اوکتایی در نخستین گام، روزنامه ادب مشهد را وقف آستان کرد و سال‌های بعد نیز بسیاری از روزنامه‌هایی را که برای خودش ارسال می‌شد، در اختیار کتابخانه قرار داد. نمونه آن، روزنامه اخبار تازه روز است که مربوط به نیروهای روس در مشهد بوده و دهه20 منتشر می‌شده است. او این روزنامه‌ها را نیز با توضیحاتی به دستخط خودش وقف کتابخانه می‌کند. منابع گردآوری شده در دوره وی، پایه شکل‌گیری آرشیو مطبوعات بوده است».

او در ادامه اضافه کرد: «حدود یک سال پس از انقلاب اسلامی در سال 1359، با توجه به زیاد بودن تعداد منابع مطبوعات آرشیوی در مجموعه، تصمیم گرفته می‌شود بخش جداگانه‌ای برای مطبوعات تأسیس شود. در آن زمان بخشی با عنوان آرشیو مطبوعات با حدود ۴۵هزار نسخه روزنامه و مجله ایجاد می‌شود. از آن به بعد با توجه به وابستگی این مجموعه به حرم امام رضا(ع)، پس از مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، همه ناشران داخلی هنگام چاپ روزنامه، مجلات و سالنامه‌ها ملزم به ارسال یک نسخه از نشریه خود به این مرکز می‌شوند. همین امر سبب می‌شود یک آرشیو کامل و جامع از همه نشریات داخلی در این مرکز جمع‌آوری شود».

همه روزنامه‌ها از وقایع اتفاقیه تا امروز

در حال حاضر در آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی سه مخزن برای نگهداری منابع وجود دارد. رئیس این مرکز از جابه‌جایی منابع در آینده نزدیک خبر داد: «هم‌اکنون آرشیو مطبوعات در سه مخزن نگهداری می‌شود. دو مخزن در مرکز اسناد کتابخانه آستان قدس است که شامل همه روزنامه‌ها و مجلات آرشیوی ازجمله کل نسخه‌های چاپ افست روزنامه وقایع اتفاقیه است.

مجموعه‌های وقفی مانند کل نسخ اصلی روزنامه وقایع اتفاقیه، مجموعه سید فرید قاسمی، استاد گلبن و سایر واقفان شامل روزنامه‌های دوره قاجار، پهلوی و... در مخزن سوم در کتابخانه مرکزی است. کیفیت کاغذ روزنامه‌ها در قاجار به دلیل دست‌ساز بودن کاغذها بهتر بوده و کمتر آسیب می‌بیند. اما از دوره پهلوی به بعد به‌خصوص دوره معاصر، کیفیت کاغذها افت شدیدی دارد و نگهداری آن‌ها شرایط خاصی را می‌طلبد. به دلیل اینکه مخازن کتابخانه مرکزی نوساز و متناسب با استانداردهای روز است و فضایی نزدیک به هزارو500 متر دارد، تا 6 ماه آینده به‌تدریج تمامی نسخ به آنجا منتقل خواهند شد».

حافظی بیشتر منابع این مجموعه را وقفی برشمرد و اضافه کرد: «همان‌طور که پیداست پایه و اساس شکل‌گیری آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی هم مانند بسیاری از مجموعه‌های حرم مطهر بر وقف بنا نهاده شده است. پس از اشرف‌السلطنه و میرزارضا طباطبایی نائینی، افراد زیادی در حوزه نشریات، موقوفاتی داشتند. برای نمونه می‌توان به روزنامه آزادی چاپ مشهد، وقف شده توسط خانواده گلشن آزادی در سال 1392 و مجله درس‌هایی از مکتب اسلام توسط مرحوم دکتر شهابی در دهه60 اشاره کرد که از مهم‌ترین منابع وقفی این مجموعه هستند. به‌طور کلی، براساس آخرین اخبار، نزدیک به ۶۵درصد از کل منابع از طریق اهدا و وقف اضافه شده و بقیه از دوره پهلوی تاکنون خریداری شده‌اند». وی ادامه داد: «بیشترین حجم خرید منابع در یک دهه اخیر بوده است. با وجود محدود بودن بودجه این مرکز نسبت به مراکز مشابه دیگر، منابع آرشیوی در حوزه نفایس شامل 4هزارو500 نشریه نفیس دوره قاجار و پهلوی، در 10سال اخیر دو برابر شده است. چند نمونه از منابع نفیس خریداری شده شامل روزنامه اکودوپرس(قدیمی‌ترین نشریه فرانسوی زبان ایران) و تعداد 20 جلد سالنامه دوره پهلوی اول در سال 1392، روزنامه رعد مربوط به 100 سال پیش در سال 1402، روزنامه پروین خمسه مربوط به سال 1309 تا 1315 و مجله‌نامه شهربانی مربوط به دهه 20 تا 50 شمسی در سال 1391،  روزنامه صدای نیشابور در سال 96، نشریه‌نامه آزاد مربوط به سال 1304 تا 1327 است. ما در بحث شناسایی و جذب فعال هستیم و به جرئت می‌توان گفت آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی، دومین مرکز در کل کشور و بزرگ‌ترین آرشیو مطبوعات کتابخانه‌ها در میان شهرستان‌هاست».

نزدیک به 2میلیون نسخه روزنامه و مجله

«در مجموع نزدیک به 2میلیون نسخه نشریه شامل روزنامه، مجلات و... در این مرکز وجود دارد. تمام نسخ وقایع اتفاقیه و ۳۵نسخه‌ دستنویس آن یکی از مهم‌ترین نسخ وقفی این مرکز هستند که نسخه‌های دستنویس این روزنامه منحصر به‌فرد بوده و در هیچ جای ایران مشابه ندارد». حافظی در ادامه به سایر منابع منحصر به‌فرد آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی اشاره کرد: «بسیاری از منابع این مرکز منحصر است و در اختیار سایر مراکز نیست. روزنامه‌های مهمی چون اکودوپرس(قدیمی‌ترین روزنامه فارسی ایران در دوره ناصرالدین شاه)، روزنامه وقایع عدلیه (قدیمی‎ترین نشریه حقوقی ایران) و نامه حقیقت (مربوط به نخستین سال مشروطه 1325 قمری)، روزنامه شرف (نخستین روزنامه گرافیکی ایران در دوره ناصرالدین شاه قاجار)، روزنامه آزادی مشهد و روزنامه آفتاب شرق مشهد مربوط به دوره پهلوی، روزنامه ادب (نخستین روزنامه منتشر شده در مشهد در سال 1318 قمری)، سالنامه ایران (نخستین سالنامه منتشر شده در ایران در سال 1290 قمری) و حبل‌المتین از روزنامه‌های کثیرالانتشار به زبان فارسی در شهر کلکته هند در سال 1311 قمری) از جمله مهم‌ترین نشریات منحصربه‌فرد این مجموعه است. همین امر سبب شده سالانه محققان داخلی و خارجی زیادی برای استفاده از این منابع به آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی مراجعه کنند».

وی تعداد منابع موجود در دومین آرشیو مطبوعات کشور را 2میلیون نسخه اعلام کرد و گفت: «تعداد کل نسخه‌ها در این مرکز 2میلیون است که یک میلیون آن شامل کل منابع چاپ شده تا سال ۱۳۷۰ خورشیدی اسکن شده و بنا به درخواست محققان در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد. بقیه منابع هم در حال اسکن و دیجیتال شدن است».

حافظی درباره تنوع روزنامه‌های آرشیوی در این مرکز توضیحاتی داد: «براساس آمار رسمی، حدود هزار عنوان نشریه در دوره قاجار چاپ به چاپ رسیده که تنها نیمی از آن‌ها در دسترس است. بیشتر این نشریات یعنی حدود ۸۰۰ عنوان بین حدود سال‌های 1324 تا 1344 در دوره مشروطه چاپ شدند که این افزایش تعداد به دلیل حذف سانسور و رفع انحصار دولتی در چاپ روزنامه بوده است. در این دوره روزنامه‌هایی نیز در مشهد منتشر می‌شدند که مجموعه نسبتاً کاملی از آن‌ها در آرشیو مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد. تمامی شماره‌های روزنامه ادب، شماره‌های سال اول روزنامه خورشید، شماره‌هایی از روزنامه‌های بشارت و خراسان و نسخه کامل دیجیتالی آن و شماره‌های کامل سال اول روزنامه نوبهار و کپی شماره‌های سال دوم و نسخه کامل دیجیتالی آن از مهم‌ترین این منابع هستند».