نگاهی به شکل گیری و گسترش آرشیو تاریخ شفاهی

آرشیو تاریخ شفاهی از بدو ایجاد به عنوان یکی ازبخش های مهم تولید سند در مرکز اسناد آستان قدس رضوی مطرح بوده است. این بخش در چهارچوب اولویتهای راهبردی مصوب شده با انجام طرح های پژوهشی و تهیه دستورالعمل های مدون کاری توانسته است به عنوان یکی از مراکز مهم تاریخ شفاهی در کشور مطرح گردد. بررسی روند کاری آرشیو و نمودارهای فعالیتی آن در یک دوره ده ساله نشان می دهد که این فعالیت ها علی رغم برخی مشکلات همواره روبه رشد بوده است، این رشد به خصوص از زمانی که کارهای آرشیو بر اساس مطالعات انجام شده در زمینه استانداردهای جهانی مستند و از طریق برون سپاری واگذار شده، بسیار چشمگیرتر شده است. در این مقاله این روند فعالیتی در قالب نمودارهای آماری و جداول کاری در زمینه های آمارکاری، موضوعات کارشده، ساختارنیروی انسانی بررسی شده و به ویژگیهای کارکردی آرشیوتاریخ شفاهی پرداخته خواهد شد.

تعریف تاریخ شفاهی
تاریخ شفاهی روش جدید برای جمع‌آوری اطلاعات و منابع شفاهی، ساماندهی، حفظ و نگهداری میراث به جای مانده از گذشته جهت نسلهای آینده در زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی می‌باشد که از راه مصاحبه‌های صوتی و تصویری با شاهدان وقایع و حوادث یا صاحبنظران در رشته‌های گوناگون حاصل می‌آید. هر چند پیشینه تاریخ شفاهی در دوره معاصر به 1948 و همزمان با استفاده از ضبط صوت برمی‌گردد اما دیرینگی آن را به قبل از اختراع خط می‌رسانند زمانی که انتقال مفاهیم انسانی از راه نقل روایات شفاهی به صورت سینه به سینه میسر بوده است. در اسلام به علت منع کتابت احادیث شکل عمده انتقال احادیث و روایات در آغاز اسلام به صورت نقل شفاهی احادیث بوده است. بررسی منابع به جای مانده از گذشته تاریخ کشورمان نشان می‌دهد که یکی از اشکالات عمدة تاریخ نگاری و انتقال اطلاعات توسط مورخان گذشته نقل از دیگران و سایر شاهدان وقایع بوده است بسیاری از منابع با ارزش تاریخ کشورمان مانند تاریخ بیهقی جهانگشای جوینی، ظفرنامه شامی و... از روایات شفاهی بسیار استفاده کرده‌اند(حسن آبادی، 11-14)

سابقه شکل‌گیری تاریخ شفاهی در ایران به دو دهه قبل برمی‌گردد که همزمان با شروع جنگ فعالیت‌هایی جهت ثبت صدای فرماندهان و رزمندگان به صورت پراکنده انجام گرفت که حاصل آن هزاران ساعت مصاحبه می‌باشد که در آرشیو جنگ سپاه نگهداری می‌گردد. مؤسساتی مانند مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های معاصر و مرکز اسناد انقلاب اسلامی فعالیت‌های خود را از اواخر دهه 60 و اداره آرشیو تاریخ شفاهی کتابخانه سازمان اسناد ایران‌، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی از اوائل دهه هفتاد هر کدام از زمینه‌های خاص خود به تاریخ شفاهی پرداختند. دراین مقاله به بررسی چگونگی شکل گیری و گسترش آرشیو تاریخ شفاهی سازمان خواهیم پرداخت و در لوای این امر به جایگاه این آرشیودر بین دیگر مراکز و ویژگی های کاری آن ها پرداخته خواهد شد.

شکل گیری آرشیو تاریخ شفاهی
همزمان با شکل گیری اولیه اداره اسناد که به نوعی از سازمان اسناد ملی الگو برداری شده بود تاریخ شفاهی نیز به عنوان واحدی مجزا و نه بخش به همراه سایر قسمت ها شروع به کار نمود. این آرشیو با مدنظر قرار دادن اولویت آستان قدس و تاریخ مشهد در زمینه های کاری ذیل در ده سال گذشته به فعالیت پرداخته است.

تاریخ آستان قدس
تاریخ سیاسی: شامل وقایعی که در اماکن متبرکه اتفاق افتاده و یا آستان قدس رضوی به نوعی با آن ارتباط داشته است. مانند حادثه مسجد گوهرشاد و پیروزی انقلاب اسلامی.
تاریخ ابنیه: جمع آوری اطلاعات در مورد بافت قدیم حرم مطهر، ساخت و سازهای انجام شده در طی سدۀ اخیر و تغییراتی که در اماکن متبرکه بوجود آمده را شامل می شود. مانند تغییرات صورت گرفته در صحن ها و رواق های مطهر.
تاریخ اداری: شامل اطلاعاتی در مورد ساختاراداری آستان قدس رضوی از جمله تشکیلات اداری حرم مطهر و سازمان مرکزی آستان قدس و مؤسسات تابعه آن می باشد.
تاریخ فرهنگی: کسب اطلاعات از فعالیت های فرهنگی آستان قدس رضوی، مانند اداره مدارس، نشر و گسترش فرهنگ علوم دینی و قرآنی می باشد.

تاریخ مشهد
تاریخ سیاسی: عبارت از بررسی حوادث سیاسی معاصر، احزاب، انجمن های سیاسی و مذهبی و گروه های متفرقه مانندوقایع نهضت ملی نفت، حزب مردم، انجمن پیروان قرآن و کانون نشر حقایق اسلامی می باشد. تاریخ فرهنگی: شامل تاریخ آموزش و پرورش و ساختارهای فرهنگی از جمله مؤسسات گوناگونی که در این زمینه فعالیت می کرده اند مانند انجمن های ادبی دراین چهار چوب قرار می گیرند.
تاریخ اجتماعی: تاریخ محلات قدیم مشهد، مراسم و جشن های مذهبی، ملی و مناسبت های گوناگون، مانند آداب و رسوم اجتماعی و سرگذشت خانواده های قدیمی، تاریخ فرهنگی، سیاسی و اجتماعی دراین حیطه قرار می گیرد. 

تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی
 شامل وقایع انقلاب اسلامی در مشهد بین سالهای 1342 تا 1357.
تاریخ مذهبی: عبارت از تاریخ حوزه، هیئت های مذهبی، مراسم دینی و... می باشد.
تاریخ اداری: شامل تاریخ مؤسسات اداری از جمله شهرداری، بهداری و استانداری است.
تاریخ رجال و بزرگان: شامل تارییخ رجال و بزرگانی می شود که در آستان قدس رضوی و مشهد در زمینه های سیسی، مذهبی، فرهنگی، اداری، ادبی، هنری و پزشکی فعالیت داشته اند.
تاریخ شفاهی دفاع مقدس: مصاحبه با آزادگان، جانبازان، ایثارگران و خانواده های شاهد را شامل می شود.
تاریخ شفاهی شهرستان های استان خراسان: مصاحبه با افراد و شخصیت های شهرستان ها استان وکسب اطلاعات تاریخی در موضوعات مختلف را شامل می شود. تاکنون در این زمینه تعدادی مصاحبه در شهرهای بیرجند، گناباد و خواف صورت گرفته است.

البته باید در نظر داشت که چشم انداز اولیه در دو مبحث کلی آستان قدس و مشهد بوده و به تدریج زیر مجموعه آن به شکل منظم شکل گرفته است. چگونگی شکل گیری و گسترش این آرشیو در ده سال اخیر را از چند منظر می توان بررسی نمود.
- آمارهای کاری و تغییرات آن در سال های مختلف
- ساختار موضوعی کارکرد آرشیو و تغییرات آن
- تغییرات ساختاری در مصاحبه ها و استاندارد سازی مسائل مربوط به آن
- ساختار اداری و چگونگی استفاده از نیروی انسانی
- فعالیت های متفرقه در آرشیو
بررسی چگونگی کار آرشیو تاریخ شفاهی نشان می دهد که این آرشیو درطی ده سال فعالیت کاری تغییرات زیادی داشته است.