پروژة تاریخ شفاهی : گروه‌های مهاجر به مشهد
۱۳۹۵-۰۲-۲۵
پروژة تاریخ شفاهی
گروه‌های مهاجر به مشهد
گروه‌های مهاجر به مشهد
مقدمه
شهر مشهد با توجه به وجود بارگاه ملکوتی هشتمین امام شیعیان، حضرت امام رضا(ع) و نیز برخورداری از وضعیت نسبتا خوب جغرافیائی و اقتصادی همواره پذیرای گروه‌های گوناگون از شهرها و کشورهای مختلف بوده است. همچنین قرار گرفتن این شهر در کنار مسیرِ تردد کاروان‌ها باعث شده بود تا از بُعد تجارت نیز همواره مورد توجه اهالی کشورهای گوناگون و نیز مردمان ایران زمین قرار گیرد.
آنچه به‌طورعمده در این مقام مورد تحقیق واکاوی قرارگرفته است نه سفرها و اسکان‌های موقت که شمار آن فراوان بوده، بلکه بیشتر اقامت‌های دائمی‌ست که در طول سالیان دراز منجر به شکل‌گیری جوامع کوچک‌تر در دل این شهر بزرگ شده است.
از منظری دیگر مشهد را می‌توان در بعد فرهنگی، پازلی بزرگ بدانیم که حاصل گرد‌هم آمدن خرده فرهنگ‌های مختلف از جای‌جای سرزمین ایران و حتی فراتر از آن از کشورهای دور و نزدیک به جغرافیای این شهر است. حضور و اسکان اقشار گوناگون از جوامع مختلف در مشهد و تأثیرگذاری آن‌ها در زمینه‌های مختلف، موجب تبعات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی فراوانی شده است.
تاریخ شفاهی، ابزاری نوین در پژوهش‌های تاریخی
تاریخ شفاهی با وجود سابقه‌ای نسبتا کوتاه، ثابت کرده که هرجا منابع مکتوب و رسمی دسترسی به روشن‌سازی حقیقت نداشته‌اند، توانسته به نحوی شایسته به محقق یاری رساند. مدیریت مرکز اسناد و امور مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی در راستای رسالت ذاتی خویش مبنی بر روشنگری و شفاف‌سازی حقایقِ تاریخی و اجتماعی شهر مقدس مشهد، این پروژه را با تکیه بر داده‌های شفاهی افرادِ مطلع در این زمینه، از ابتدای سال 94 آغاز کرد. گرچه پیش از این در خلال سال‌های 90 تا 92 به بحث مهاجران افغانستانی ساکن در مشهد پرداخته شده بود، اما کثرت گروه‌ها و اقشار مهاجر به مشهد تلاش مجدد و افزون‌تری می‌طلبید. تا با نگاهی جامع‌تر مجددا به بحث گروه‌های مهاجر به مشهد پرداخته شود.
مسائل کلیدی مطرح شده در طرح
مطالب مطرح شده در این پروژه از چند منظر کلی قابل ارزیابی و بررسی است. در ابتدا به عنوان شاخص محوری در راستای شناسایی پیشینة خانوادگی و معرفی شخص، به بحث معرفی اجمالی پرداخته شده است. در این قسمت ضمن ورود به مباحث زندگینامه‌ای، مصاحبه‌شونده به توصیفِ شرایط اولیة زندگی و محیطی که در آن رشدونمو یافته است پرداخته، و شمه‌ای از احوال زندگی خود را به اختصار بیان می‌دارد.
بخش بعدی، مبحث مهم مهاجرت افراد غیرایرانی به ایران است، ابتدا به شرایط کلی حاکم بر جامعه و سرزمین مبدأ پرداخته شده، و سپس به‌دلایل مهاجرت به ایران و مشهد اشاره می‌شود. جاذبه‌های سرزمینی و فرهنگی و اقتصادی مشهد به‌طور خاص در این قسمت مورد بحث و واکاوی قرار گرفته است. شیوة مهاجرت که گاه شکل قانونی و زمانی شکل غیرقانونی داشته، مبحث بعدی به شمار می‌آید.
در مورد مهاجران ایرانی که به مشهد آمده‌اند نیز به نوعی این بحث مورد پیگیری قرار گرفته است، مسائلی نظیر شیوة مهاجرت و دشواری‌هایی که در گذشته با آن دست به گریبان بوده‌اند.
در خلال مصاحبه با اقوام و ملیت‌ها سعی بر آن شده تا به ریشه‌های تاریخی مهاجرت آن گروه‌ها به مشهد نیز پرداخته شود. از جمله این موارد می‌توان به بحث نحوة نخستین مهاجرت‌های شکل گرفته به مشهد توسط آن‌ها اشاره داشت که خود از جمله جذاب‌ترین مباحث مطروحه به شمار می‌آید. یکی دیگر از مواردی که در این قسمت سعی شد تا بدان پرداخته شود، بحث پیگیری اخبار و تحولات سرزمین مادری توسط مهاجران است، که بیشتر به منظور آشنایی با دغدغه‌های آن‌ها نسبت به موطن خود و نیز بررسی احتمال بازگشت شان به آن‌جا صورت پذیرفته است.
برخورد جامعة میزبان با گروه‌های مهاجر در بدو امر از یک‌سو، و نیز ارتباط مهاجران اولیه با مهاجرانی که بعدها به کشور ایران و شهر مشهد وارد شده‌اند از سوی دیگر، از جمله موضوعاتی بود که لزوم بررسی و تحقیق درباره آن به شدت احساس می‌شد. از این رو با ارائة سؤالاتی با این موضوع سعی شد تا به نوعی میزان وفق‌پذیری هر دو گروه مهاجر با میزبان، در حوزة پدیدة مهاجرت مورد ارزیابی قرار گیرد. هم‌دلی‌های صورت پذیرفته توسط جامعة میزبان در کنار ناملایماتی که بر مهاجران در اثر برخی حوادث پدید می‌آمد همگی از جمله مواردی‌ست که در این قسمت مورد بررسی و کنکاش موشکافانه قرار گرفته است.
در زمینة مسائل حقوقی، پدیدة مهاجرت آکنده از سؤالات و ابهامات فراوان است. نحوة برخورد هر دولت با مهاجران بیگانه و نیز شکل ورود ایشان به سرزمین جدید از جمله مهم‌ترین محورهای تعیین‌کننده در این نوع برخوردها به‌شمار می‌آید. مشکلاتی که مهاجران به واسطة تابعیت با آن دست به گریبان بوده و هستند، و مسائل جانبی آن موجب تحمیل هزینه‌های زیادی در طول زمان برای مهاجران و نیز جامعة میزبان شده است که گوشه‌هایی از این مشکلات در خلال پرسش و پاسخ‌های مطرح شده، بیان شده است. همچنین نهادهای ایرانی و غیرایرانیِ درگیر در این مسئله، و میزان مسئولیت و تعهد هریک نسبت به حل مشکلات مهاجران، از چشم پرسشگر طرح به دور نمانده و در خلال مصاحبه سعی شده سهم هرکدام را در این‌باره به نحوی مشخص سازد.
سکونت‌گاه‌های اولیة مهاجران در شهر مشهد و مشاغلی که به آن‌ها دست یازیده‌اند در بخش دیگری از طرح مورد بررسی قرار گرفته است. اهمیت این مسئله این‌جاست که برخی از مهاجران با پرداختن به شغلی خاص و یا یادگیری مهارتی ویژه، تمرکز شغلی خاصی را پدید آورده‌اند. تا آن جا که نام این مشاغل با نام این دسته از مهاجران گره خورده و در امر تأثیرپذیری و تأثیرگذاری اقتصادی زمینة خوبی برای بحث و بررسی‌های بعدی محققان فراهم آورده است. این موضوع به‌طور عمده در مورد مشاغلی همچون عقیق‌تراشی، طلاسازی، انگشترسازی، نانوایی، امور خاص تجاری و غیره مشاهده می‌شود.
مباحث فرهنگی از جمله مهم‌ترین مواردی بود که در این پروژه سعی شد بدان‌ها پرداخته شود. در یک سیر طبیعی، فرآیند شکل‌گیری جامعة مهاجر، پس از ایجاد یک ثبات نسبی به سوی فعالیت‌های فرهنگی پیش می‌رود که این امر را می‌توان یکی از اصلی‌ترین نشانه‌های مرحلة تثبیت وضعیت مهاجران در میان جامعة میزبان برشمرد. این فعالیت‌ها در حوزه‌های گوناگونی خود را به معرض نمایش گذاشته‌اند. از جمله می‌توان به اموری چون چاپ و انتشار نشریات، مجلات، کتاب و سایر مواردی از این دست اشاره داشت. همچنین برپایی نمایشگاه‌های گوناگونی که اغلب با حمایت سازمان‌های مردم‌نهاد در سال‌های اخیر شکل گرفته در این قسمت مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است. جلسات مذهبی و ادبی نیز محافلی برای پاگیری امور فرهنگی در میان جامعه مهاجر بوده‌اند.
در این راستا بایستی به کانون‌هائی که به نحوی موجبات ساماندهی این‌گونه فعالیت‌ها را فراهم می‌آورده‌اند اشاره داشت. به‌طور کلی شکل‌گیری اولیة فعالیت‌های فرهنگی مهاجران اغلب رنگ و بوی مذهبی داشته و نقطة آغازین این گونه اقدامات را بایستی در مکان‌هائی چون مساجد و حسینیه‌های خاص آنان جستجو نمود. این موارد که در این پروژه، از آن‌ها تحت عنوان «کانون‌های هماهنگ‌کننده» یاد شده، یکی از مهم‌ترین قسمت‌های سؤالات مصاحبه را شامل شده است.
مدارس و کانون‌های آموزشی، به عنوان یکی از شاخصه¬های اصلی، همواره به عنوان عاملی مهم در اثرگذاری فرهنگی جوامع مورد شناسائی قرار گرفته‌اند. از این رو ما نیز در این قسمت به مدارس و حوزه‌های علمیه مهاجران در مشهد که به‌طور عمده توسط خود آن‌ها شکل گرفته، پرداخته‌ایم. شکل‌گیری این مدارس و حوزه‌ها در نوع خود یکی از نشانه‌های تثبیت وضعیت جامعة مهاجر در میان جامعة میزبان قلمداد می‌شود. در باب اهمیت این موضوع باید گفت بعدها این مدارس تأمین کنندة بخشی از نیروی فرهنگی و مدیریتی در میان خود آن ها بوده‌اند.
در کنار این‌ها می‌توان به سایر مؤسسات جانبی پدید آمده توسط گروه‌های مهاجر همچون مؤسسات خیریه و صندوق‌های قرض‌الحسنه اشاره داشت. این مراکز که به شکل قابل توجهی امور معیشتی مهاجران را ساماندهی کرده است، تأثیر قابل ملاحظه‌ای بر انسجام درون گروهی این افراد در جامعة حاضر داشته است.
در ادامة مباحث فرهنگی به بررسی آداب و رسوم مهاجران در جامعة میزبان پرداخته شده است. آداب و رسومی که در بخش‌های ویژه همچون ازدواج، تولد نوزاد، عزاداری‌ها، مناسبت‌های ملی و مذهبی، خوراک‌ها و بازی‌های محلی، اعتقادات عامه و سایر مباحث پیگیری شده، و به نوعی بیانگر تداوم و تحول این سنن در طی سال‌های مهاجرت محسوب می‌شود. شیوة برگزاری این گونه مراسم و میزان تأثیر و تأثر آن در خلال این سال‌ها موضوعی بوده است که همواره از دیدگاه محققان رشتة مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی دارای اهمیت بوده است.
در پایان بایستی متذکر شد آنچه که در این طرح بدان پرداخته شده، نه تنها جهت استفادة تاریخ‌دانان و محققان این رشته، بلکه مورد علاقة کارشناسانِ سایر رشته‌های علوم انسانی از جمله مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی قرار خواهدگرفت.
نظرزاده ( کارشناس مسئول تاریخ شفاهی اداره اسناد آستان قدس رضوی)
افزودن دیدگاه جدید:
فصلنامه،پژوهشنامه مطالعات آرشیوی
فصلنامه ای است علمی–تخصصی درحوزه اسناد مکتوب وشفاهی که قصد دارد پژوهش هایی را باتکیه براسناد موجود در آستان قدس و سایر مراکز آرشیوی منتشرکند.
